Güclü olmaq istəyirəm

Hər dəfə sən kitab oxuyanda əlindəki kitaba görə ağaclar sevinir və

ölümdən sonrakı həyata inanırlar.

Gəlin razılaşaq ki, insanın adı onun xasiyyətini, hətta həyat yolunu da əhəmiyyətli dərəcədə müəyyən edir.

Susmaq böyük qüvvədir. Onu bakterioloji silahtək qadağan etmək lazımdır...

O mənə baxırdı. Hiss edirdim ki, uşaq kişiyə dönür.

Bircə saniyə də keçsəydi, onun sevgi etirafını eşidəcəkdim.

Ziqmund Freyd bu səhnəni görsəydi, sevincindən atılıb-dü-

şə

Nəhayət, tamam bezdim. Daha çap olunmaq üçün canfəşanlıq etmədim. Bilirdim ki, bu mənasızdır.

O vaxta qədər mülayimləşmə bitdi. İndi də ayaz düşdü. Yarpaqlarını tökən proqressiv ədəbiyyatın yerində samizdat çiçəklənməyə başladı.

Bu mənalı, dəqiq neologizmin çox dərin anlamı var. Özümüz yazırıq. Özümüz çap edirik. “Erika” 1 cə-

mi dörd nüsxə götürür...

1 “Erika” - çap maşınının adıdır. Dovlatovun bu cümləsi müğənni Aleksandr Qaliçin mahnısından götürülüb.

66

Samizdat hər tərəfə yayılırdı. Sizə: “Oxumağa bir şey ver” deyirdilərsə, demək söhbət samizdatdan gedirdi. Rəsmi şəkildə çap olunmuş kitabı istəmək qeyri-etik sayılırdı.

Samizdata aludəçiliyin miqyası rus alkoqolizminin miqyasına çatırdı.

İndi biz konkret məqsədimiz olmadan, hansısa irrasional qüvvələrin təsirilə yazırdıq. Yəqin ki, belə də

olmalı idi.

Kimin üçün yazdığımızı deməyəcəyəm. Bu sual çoxcildli elmi araşdırmalara layiqdir. Şəxsən mən, əsa-sən, keçmiş arvadım üçün yazırdım. Necə bir xəzinəni itirdiyini ona sübut etmək üçün.

Mənim arzum “Yunost” jurnalında çap olunmaq idi. Ya da “Novıy Mir”də. Ya da, heç olmasa, “Avro-ra”da. Qısası, harada olursa olsun, amma çap olunmaq istəyirdim.

Bütün redaksiyalara öz əsərlərimi göndərdim və

yüzə yaxın rədd cavabı aldım.

Bu qəribə idi.

Mən üsyançı yazar deyildim. Siyasətlə maraqlanmırdım. Öz yazılarımda erotizmə çox da yol vermirdim. Yəhudi problemi haqqında yazmırdım.

65

Mənə elə gəlirdi ki, mən insan ürəyinin tarixini ya-zıram. Vəssalam. Mən yaxından tanıdığım bir gənc atıcının əzabları haqqında yazırdım. Həbsxana düşər-gəsindən yazırdım. Böyük şəhərin içkiyə qurşanmış

aşağı təbəqəsindən. Xırda alverçilər və ədəbi bohem haqqında yazırdım...

Mən antisovet yazıçı deyildim, amma buna baxmayaraq, məni çap etmirdilər. Hey düşünürdüm ki, görəsən, niyə? Nəhayət, başa düşdüm.

Mənim yazdıqlarım mövcud deyil. Yəni həyatda bunlar, təbii ki, mövcuddur. Ancaq ədəbiyyatda mövcud deyil. Hökumət özünü elə aparır ki, guya belə bir həyat yoxdur.

Mən elə hey perspektivlərin olmamasından gileylə-
nirdim. Lena deyirdi:
– Sən iki min hekayə yaz. Yox-yox, heç olmasa birini çap edəcəklər ki...
Düşünürdüm ki, bu nə danışır?! Cəmi bir hekayə-
nin mənə nə xeyri?!
Hətta inciyirdim də.
Nahaq yerə...
Bizim miqyas və nisbətlərimiz fərqli idi. Mən vur-
ğunu təkin üstünə qoyurdum. Lena isə çoxluğun.
O haqlı idi. Yalnız kəmiyyətlə qalib gəlmək olardı.
Bütün dünya tarixi buna sübutdur...

Mən özümdən çıxır, arvadımsa susurdu.
Susmaq böyük qüvvədir. Onu bakterioloji silahtək qadağan etmək lazımdır...

Onlar təzəlikcə tanış olmuşdular. Onları birləşdi-rən şampan şərabı dükanının qabağındakı dava idi.
Tünlük yerdə dava tez düşür. Ayaqlarda səndəl, döyə-
nəklər üzdə.
– Səni doğrayaram! – Çikvaidze bağırmışdı (Şapovalov onun ayağını basmışdı).
– Səni yox, sizi, – Şapovalov düzəliş etmişdi.
Sonra onlar səkinin üstündə xeyli güləşmişdilər.
Birdən Çikvaidze Şapovalovun boğazını sıxan barmaqlarını bir qədər boşaldaraq demişdi:
– Səni harada gördüyüm yadıma düşdü. Kino evində Tarkovskinin premyerasında...
O vaxtdan bəri bu iki nəfər ayrılmaz dost olmuşdu.

Portuqaliya. “Rits” mehmanxanası. İndiyədək heç görmədiyim balıq xörəyi tərəvəzlərlə. Yadımdadır ki, soruşmaq istədim:

– Rəssamı kimdir?

Belə bir anlayış mövcuddur – “yumor hissi”. Lakin onun əksi olan anlayış da var. Onu belə adlandıraq –

148

“dram hissi”. Yumor hissinin olmaması yazıçı üçün əsl faciədir, daha doğrusu, dəhşətdir. Amma dram hissinin də olmaması böyük dərddir. Yalnız İlf və Petrov onlara bir damla belə dramatizm qatmadan yaxşı romanlar yarada biliblər.

Bir vaxtlar mən Vera Panovanın katibi olmuşam.

Vera Fyodorovna bir dəfə soruşdu:

– Sizcə, kimdə rus dili daha yaxşıdır?

Mən, bəlkə də, deməli idim ki, onda. Amma belə

dedim:

– Rita Korolyovada.

– Hansı Korolyova?

– Rayt.

– Folknerin tərcüməçisini deyirsiz?

– Folknerin, Selincerin, Vonnequtun.

– Deməli, Vonnequt rusca Fedindən daha yaxşı səslənir?

– Şübhəsiz.

Panova bir az düşünüb dedi:

– Necə də qorxuncdur!

Yeri gəlmişkən, deyəsən, Qor Vidalla belə bir hadisə olmuşdu. O, Moskvada səfərdə imiş. Moskvalılar qonaqdan Vonnequt haqqında soruşmağa başlayıblar.

Onun romanlarından böyük zövq aldıqlarını deyiblər.

Qor Vidal deyib:

– Kurtun romanları orijinalda dəhşətli dərəcədə

uduzur...

Bizim bir dostumuz ömrü boyu torpaq sahibkarı olmağı arzulayırdı. Elə hey deyirdi:

147

– Necə də gözəl olardı, heç olmasa, bircə ovuc torpağa sahib olmaq!

Axırda, dostlarım yubileyində ona dibçəkdə gül bağışladılar.

Xəstəxanada bir səhnə. Məni müayinəyə aparırlar.

Sinəmin üstündə Dostoyevskinin kitabı var. Onu mə-

nə elə indicə Nina Alovert gətirib. Amerikan həkim soruşur:

– Bu nə kitabdır?

– Dostoyevski.

– “İdiot”?

– Xeyr, “Yeniyetmə”.

– Adət belədir? – həkim maraqlanır.

– Hə, − deyirəm mən. – Adət belədir. Rusiya ya-zıçıları sinələrində Dostoyevskinin kitabı ilə ölürlər.

Amerikalı soruşur:

– Nou Baybl? (İncil yox?)

– Xeyr, – mən cavab verirəm. – Məhz Dostoyevskinin kitabı.

Amerikalı mənə maraqla baxdı.

Biləndə ki, mənim şişim bədxassəli deyil, Lena de-di: “Xərçəng qorxudan geri qayıtdı”.

Mənim məşğuliyyətlərimin əsasında səliqəyə olan məhəbbət durur. Səliqəyə olan düşgünlük. Başqa söz-lə, xaosa olan nifrət.

Kimsə belə bir fikir deyib: “Dəqiqlik dahinin ən yaxşı əvəzedicisidir”.

Bu mənim haqqımda deyilib.

Mənim ədəbi məşhurluq dərəcəm elədir ki, məni tanımayanlar olanda təəccüblənirəm. Məni tanıyanlar olanda da təəccüblənirəm.

Odur ki təəccüb ifadəsi mənim üzümdən heç əskil-mir.

Voynoviç Almaniyadan gəlir. Brodveydə bir mehmanxanada yerləşir. Ona hansısa kağızların üzünü çı-

xarmaq lazım olur. Arvadı ilə birlikdə xüsusi idarəyə

gedirlər. Surətçıxarana bir neçə səhifə uzadır. O isə so-ruşur:

– Van of iç? (Hərəsindən bir ədəd?)

Voynoviç arvadına deyir:

– İra, eşitdin? O soruşdu: “Voynoviç?” O məni ta-nıdı! Təsəvvür edirsən? Sən bir məşhurluğa bax!

Yaradıcılıq sanki zamanla olan mübarizədir. Za-mana qalib gəlməkdir. Yəni ölüm üzərində qələbə çalmaqdır. Prust yalnız bununla məşğul olub.

Hansısa amerikan ədəbiyyat klubu Andrey Vozne-senskini görüşə dəvət edir. O da şeirlərini oxuyur, sonra da yenidənqurma haqqında danışır, az qala, hər yeni şeirə başlayanda da deyir: “Bu şeirdə bu gün görüşümüzdə iştirak edən Allen Qinzberq xatırlanır”, ya da “Burada iştirak edən Artur Millerin adı şeirdə

çəkilib” və ya “Arxa sıralarda oturan Norman Meyler də bu şeirdə xatırlanır”.

Şeirlər bitir. Bundan sonra ciddi siyasi söhbətlər başlanır. Voznesenski təklif edir ki, suallar verilsin.

Hamı susur. Sual verən yoxdur. O, yenə də sual verilməsini təklif edir. Nəhayət, bənizi solğun bir amerikalı gənc yerindən qalxır. Voznesenski cəld ona tərəf baxır:

145

– Buyurun. İstənilən, ən cəsarətli suallarınızı verin.

Mən sizə həqiqəti cəsarətlə və dəqiqliklə deyəcəyəm.

Cavan oğlan eynəyini düzəldir və sakitcə soruşur:

– Üzr istəyirəm, Norman Meylerin əyləşdiyi yeri dəqiq deyə bilərsiniz?

Oden deyərdi: “Sərbəst şeir? Bu, tor olmadan ten-nis oynamağa bənzəyir.”