Ernest Heminquey
Əlvida, silah! Roman

BİRİNCİ KİTAB

BİRİNCİ FƏSİL

O il yayın axırlarında biz kənddə dayanmışdıq, qaldığımız balaca evdən çay və düzəngah görünür, bunlardan o yanda isə dağlar ucalırdı. Çayın yatağına günün altında quru və ağ görünən qənbər və çınqıl döşənmişdi, su isə şəffaf və iti idi, axarlarda göm-göy olurdu. Evin yanındakı yolun yanından qoşunlar keçirdi, onların qaldırdıqları toz ağacların yarpaqlarına yatırdı. Ağacların gövdələri, də toz ilə örtülmüşdü və həmin il yarpaqlar tez tökülməyə başlamışdı, biz də qoşunların yol ilə necə getməyinə, tozun burularaq havaya qalxmağına, küləyin tökülən yarpaqları qabağına qatıb aparmağına, sonra isə ağaran boş yolda ancaq yarmaqların tökülüb qalxmğaına baxırdıq.
Düzən məhsuldar idi, orada çoxlu meyvə bağları vardı.Düzəndən o yandakı dağlar isə boz və çılpaq idi. Dağlarda vuruşma gedirdi və gecələr partlayışların alovları görünürdü. Qaranlıqda bunu şimşəyə oxşatmaq olardı; amma gecələr sərin keçirdi, havada tufan olacağı sezilmirdi.
Bəzən qaranlıqda pəncərələrimizin altından qoşunların keçdiyini və yedəyə alınmış topların yanımızdan ötdüyünü şeidirdik.Gecələr yolda hərəkət güclənirdi, yəhərlərinin hər iki tərəfinə döyüş sursatı ilə dolu yeşiklər yüklənmiş çoxlu qatır gedirdi, əsgərlərin əyləşdiyi boz yük maşınları ötüb keçirdi, yük vurularaq üstünə brezent çəkilmiş və çox da sürətli olmayan maşınlar irəliləyirdi. Gündüzlər də yedəyə alınmış ağır toplar keçib gedirdi, uzun toplar yaşıl budaqlarla örtülü olurdu, yedəkçi maşınların üstünə sıx yaşıl budaqlar və tənək yığılırdı. Bizim dayandığımız yerdən şimalda vadi var idi, onun arxasında şabalıd meşəsi başlayırdı, daha sonra çayın biz tərəfdə olan sahilində bir dağ da ucalırdı. O dağı da almaq istədilər, amma bir şey çıxmadı, payız düşəndə, yağışlar başlarkən şabalıdın bütün yarpaqları töküldü, budaqlar ıçlpaq qaldı, ağacların gövdələri yağışdan qaraldı. Meynələr də seyrəldi, çılpaqlaşdı və hər yer su içində, bomboz payıza xas halda ölgün idi. Çayın üstünü duman bürüyürdü, buludlar ğlardaa doğru sürünürdü, yük maşınları yolda palçığı ətrafa sıçradırdı, kirli və su içində olan əsgərlər öz plaşlarına bürünüb gedirdilər; onların tüfəngləri yaş idi, kəmərlərindəki iki dəri patron sumkası, nazik 6, 5 millimetrlik patron daraqlarından ağırlaşmış boz dəri sumkalar qabaq tərəfdən plaşın altından elə çıxmışdı ki, elə bil yol ilə gedən əsgərlər altı aylıq hamilə idilər.
Çox iti gedən balaca boz minik maşınları ötüb keçirdi; adətən şoferin yanında zabit əyləşirdi, arxada da zabitlər oturardılar. Bu maşınlar yük maşınlarından daha çox palçıq sıçradardı, əgər zabitlərdən birinin boyu lap balaca idisə və arxada iki generalın arasında otururdusa, çox balaca olduğundan üzü görünmürdüsə, ancaq kepisinin təpəsi və ensiz kürəkləri nəzərə çarpırdısa, həm də maşın lap iti gedirdisə, onda bu ehtimal ki, kral idi. O, Udinedə yaşayırdı və demək olar, hər gün bu yol ilə keçirdi ki, görsün şilər necə gedir, işlər isə çox pis gedirdi.
Qışın girməsi ilə fasiləsiz yağışlar başladı, yağışların yağması ilə isə vəba başladı. Amma onun yayılmasına imkan vermədilər, odur ki, bütün dövr ərzində bundan orduda cəmi yeddi min adam öldü.
İKİNCİ FƏSİL

O biri il çoxlu qələbə oldu. Vadinin o tərəfindəki dağ və şabalıd meşəliyinin olduğu yamac alındı və düzəndən cənubdakı yaylada da qələbələr oldu və avqust ayında biz çayı keçib Qorisiyada, divarlarına al-qırmızı liana sarmaşan evdə yerləşdik, hündür hasarlı bağda isə fəvvarə və sıx kölgəli çoxlu ağac var idi. İndi döyüşlər yaxındakı dağlarda, bizdən cəmi bir mildən az olan məsafədə gedirdi. Çox yaxşı şəhər idi, bizim ev isə çox gözəl idi. Çay bizim evin arxa tərəfindən axırdı, şəhər də çox asanlıqla tutulmuşdu, lakin şəhərin dalındakı dağları almaq mümkün olmaıd, mən də sevinirdim ki, müharibə qurtararsa, görünür, avstriyalılar bir vaxt bura qayıtmaq fikrindədirlər, çünki onlar şəhəri elə bombardman etmirdilər ki, onu dağıtsınlar, elə-belə, qayda-qanun xatirinə edirdilər. Əhali şəhərdə qalmışdı və orada qospitallar, kafelər var idi, döngələrdə toplar qoyulmuşdu, iki fahişəxana da var idi – biri əsgərlərdən ötrü, digəri zabitlərdən ötrü; yay çıxarkən gecələrin sərin keçməsi, döyüşlərin yaxın dağlarda getməsi, mərmilərin körpünün ədmirini əzməsi, çay kənarında döyüş meydanı olmuş yerdə dağıdılmış tunel, meydanın ətrafındakı ağaclar və meydana gedən küçələr boyu iki cərgə uzanan ağaclar, – bütün bunlar əv bir də şəhərdə qızların olması, kralın öz boz maşınında yanımızdan ötüb keçməsi, indi onun üzünü əv boynu uzun balaca fiqurasını görməyin mümkün olmaıs, – bütün bunlar bir əd divarları mərmi ilə dağıdılmış və içərisi gözlənilmədən boşalmış evlər, bağlarda və bəzən də küçələrdə mala və xırda daş yığını, bir də Karsoda işlərin yaxşı getməsi bu ilin payızını keçən ilin kənddə durduğumuz payızından əsaslı surətdə fərqləndirirdi. İndi müharibə də başqa cür olmuşdu.
Şəhər kənarında olan dağın üstündəki palıd meşəsi məhv edilmişdi. Yayda biz şəhərə gələrkən bu meşə yaşıl idi, indi isə ondan kötüklər və parçalanmış ağacların gövdələri qalmışdı, bütün torpaq alt-üst olmuşdu və bir dəfə, payızın axırında, əvvəllər palıd, meşəsi olan həmin yerdən baxarkən gördüm ki, dağın arxasından bulud gəlir. Bulud sürətlə gəlirdi və günün üzü tutqun sarı rəng aldı, sonra da hər tərəf bozardı, səma tutuldu və bulud dağın üstünə yatdı, birdən bizi də bürüdü, bu, qar idi. Küləyin səmti ilə qar çəpəki yağırdı, çılpaq yer qarın altında qalırdı, ancaq ağacların kötükləri görünürdü, qar topların üstünə yatırdı və səngərlərin arxasından ayaqyoluna tərəf gedən yerlərdə qarın üstünə izlər düşmüşdü.
Axşam şəhərə enib zabitlərin fahişəxanasında pəncərənin qarşısında, dostumun yanında oturmuşdum, qabağımızda bir şüşə asti və iki stəkan var idi. Bayırda qar yağırdı, pəncərədən qarın yavaş-yavaş və topa-topa yağmasına baxıb başa düşürdük ki, bu ilimiz batdı. Çayın yuxarı axarındakı dağlar alınmamışdı; çayın o biri sahilində də heç bir dağ alınmamışdı. Bütün bunlar gələn ilə qalmışdı. Dostum küçədə palçığın içi ilə ehtiyatla addımlayan bizim polk keşişini gördü və onun diqqətini cəlb etmək üçün şüşəni döyməyə başladı. Keşiş başını qaldırdı. O, bizi görüb gülümsündü. Dostum onu barmğı ailə çağırdı. Keşiş başını tərpədərək ötüb keçdi. Axşam zabitlər yeməkxanasında hamı oturub ciddi tərzdə və tələsə-tələsə spagetti yeyirdi, spagettini çəngələ batırıb elə qaldırırdıq ki, ucları havadan sallansın və ağıza aparmaq mümkün olsun, a da spagettini çəngələ keçirib azca qaldıran kimi ara vermədən ağzımıza soxurduq, üstündən isə səbətə geydirilmiş flyaqadan şərab içirdik, – flyaqa dəmir piştaxtanın üstündə ləngər vururdu, şəhadət barmağı ilə flyaqanın boğazını əyən kimi, elə həmin əlində tutduğun stəkana al-qırmızı, ağızı qamaşdıran və ləzzətli şərab axırdı. Spagettini yeyəndən sonra kapitan keşişə sataşmağa başladı.
Keşiş cavan idi və tez qızarırdı, geydiyi forma da bizimki kimiydi, ancaq boz frençinin sol döş cibinin üstünə tünd qırmızı məxmərdən xaç tikilmşidi. Kapitan ancaq mənim xatirimə pozuq italyan dilində danışırdı, nədənsə belə hesab edirdi ki, bu cür hər şeyi daha yaxşı başa düşə bilərəm və heç bir şeyi ötürmərəm.
— Bu gün keşiş qız yanın gəlir deyərək kapitan keşişə və mənə baxdı. Keşiş gülümsündü ə qvızardı. Başını tərpətdi. Kapitan tez-tez onu lağa qoyardı.
— Belə deyil? – kapitan soruşdu. – Mən bu gün keşiş qız yanında gördü.
— Yox, — keşiş cavab verdi. Qalan zabitlər kapitanın lağ-lağısı ilə əylənirdilər.
— Keşiş qız yox, – kapitan davam etdi. – Keşiş heç vaxt qız yox, – o, məni başa saldı. O, gözlərimin içinə baxa-baxa və keşişi də nəzərdən qaçırmadan stəkanımı götürüb doldurdu.
Keşiş hər gecə öz-özünə. – Ətrafdakıların hamısı gülüşdü. – Başa düşürsünüz? Keşiş hər gecə öz-özünə. – Kapitan əli ilə göstərdi və ucadan qəhqəhə çəkdi. Keşiş buna zarafat kimi baxırdı.
Mayor:
Papa istəyir ki, müharibəni avstriyalılar udsunlar, – dedi. – O, Frans-İosifi sevir. Bir baxın, görün avstriyalılar pulu hardan əldə edirlər. Mən ateistəm.
Siz heç «Qara donuz»u oxumusuz? – leytenant soruşdu. – Mən sizdən ötrü taparam. Mənim inamımı sarsıdan bax bu kitabdır.
Keşiş:
Bu murdar və pis kitabdır, – dedi. – Ola bilməz ki, bu doğrudan da sizin xoşunuza gəlsin.
Çox faydalı kitabdır, – leytenant söylədi. – Orada keşişlər barədə hər şey deyilir. Sizin xoşunuza gələr, – o mənə dedi.
Mən keşişə baxıb gülümsündüm, o da şamın şöləsi üstündən mənə gülümsündü.
— Onu oxumayın, – dedi.
Mən sizin üçün taparam, – leytenant söylədi.
Mayor:
Bütün düşünən adamlar ateistdirlər, – dedi. – Amma mən masonluğu da qəbul etmirəm.
Mən isə masonluğu qəbul edirəm. Bu xeyirxah təşkilatdır.
Kim isə içəri girdi və mən qapının arasından qarın neçə yağdığını gördüm.
Madam ki, qar yağır, onda da! hücum olmayacaq, – dedim.
Mayor:
— Əlbəttə, olmayacaq, – dedi. – İndi məzuniyyət alsanız pis olmaz. Romaya, Neapola, Siciliyaya gedərsiz...
Qoy o, Amalfiyə getsin, – leytenant dedi. – Mən Amalfidəki qohumlarıma məktub yazıb sizə verərəm. Onlar sizi öz oğulları kimi sevərlər.
Qoy o, Palermoya getsin.
Kapriyə getsə, daha yaxşıdır.
Keşiş dedi:
Mən istərdim ki, siz Abrutssıya kedib Kaprakottada mənim qohumlarımın qonağı olaydız.
Abrutssıya getmək ona çox da lazımmış. Orada qar buradakından da çoxdur. Kəndlilərə baxıb ləzzət aparacaq? Qoy mədəniyyət və sivilizasiya mərkəzlərinə getsin.
Elə yerə getsin ki, orada gözəl qızlar var. Mən sizə Neapoldakı adresləri verərəm. Qəşəng cavan qızlar – hamısı da analarının yanında. Ha-ha-ha!
Kapittan yumruğunu açdı, baş barmağını qaldırıb, qalanlarını Çin kölgələri göstərənlər kimi araladı. Divara onun əlinin kölgəsi düşmüşdü. O, yenə pozuq dildə danışmağa başladı.
Siz bu cür getdi, – o, baş barmağını göstərdi, – bu cür isə qayıtlı, – o, çeçələ barmağına toxundu. Hamı güldü.
— Baxın, – deyə kapitan onlara müraciət etdi. O, yenə barmaqlarını araladı. Şamın şöləsi barmaqların kölgəsini yenə divara saldı. O, baş barmağından başlayaraq beş barmağının beşini də bir-bir saydı: sotto tenente1(baş barmaq), tenente2(şəhadət barmağı), capitano3(orta barmaq), maggiore4(adsız barmaq) və tenente-colonello5(çeçələ barmaq). – Siz sotto-tenente kimi gedirsiniz! Siz tenente-colonello kimi qayıdırsınız.
Hamı güldü. Kapitanın Çin kölgələri çox müəvffəqiyyətli keçdi. O keşişə baxıb çığırdı.
— Keşiş hər gecə öz-özünə! – hamı güldü.
— Elə bu saat gedin məzuniyyətə, – mayor dedi.
Leytenant:
— Təəssüf ki, sizinlə birlikdə gedə bilmirəm, yoxsa hər şeyi sizə göstərərdim, – dedi.
— Geri dönəndə qramafon gətirin.
— Yaxşı opera valları gətirin.
— Karuzona gətirin.
Karuzona gətirməyin. O ulayır.
— Bacarırsızsa, siz də o cür ulayın!
— O ulayır. Deyirəm sizə ki, ulayır.
— Mən istərdim ki, siz Abrutssıda olaydız, – keşiş dilləndi. Qalanların hamısı səs-küy salırdı. – Orada yaxşı ov etmək olur. Camaatımız da yaxşıdır, qış soyuq keçsə də, hava aydın və quru olur. Siz bizim evimizdə yaşaya bilərdiniz. Atam ova çox həvəskardır.
Kapitan:
Hə, gedək, – dedi. – Biz bordelə getməli, yoxsa bağlanar.
— Gecəniz xeyrə qalsın, – keşişə dedim.
— Gecəniz xeyrə qalsın, – o, cavab verdi.
ÜÇÜNCÜ FƏSİL

Məzuniyyətdən qayıdanda, biz hələ də o şəhərdə idik. Şəhərin ətrafına indi daha çox top yığmışdılar, bahar da girmişdi. Çöllər yaşıllaşmışdı və tənəklərin üstündə kiçicik yarpaqlar açılmışdı; yol kənarındakı ağaclarda kiçik yarpaqlar göyərmişdi və dənizdən meh əsirdi. Mən şəhəri, təpəni və təpənin kənarındakı köhnə qəsri görürdüm, uzaqlarda isə yamacları azca yaşıllaşmış dağlar, boz dağlar ucalırdı. Şəhərdə toplar çoxalmışdı, bir neçə yeni qospital açılmışdı, küçələrdə ingilislərə, bəzən də ingilis qadınlarına rast gəlmək olurdu və mərmilər bir neçə evi də zədələmişdi. İsti idi, havadan bahar qoxusu gəlirdi və mən ağaclar əkilmiş və günəşin qızdırdığı xiyabandan keçdim, günəşin şəfəqləri divara düşmüşdü, gördüm ki, biz yenə həmin evdə oluruq və bu vaxt ərzində elə bil heç bir şey dəyişməmişdir. Qapı açıq idi, divarın dibindəki skamyada günün altında bir əsgər oturmuşdu, yan qapının ağzında sanitar maşını dayanıb gözləyirdi, içəri girəndə isə daş döşəmələrin və xəstəxananın qoxusunu duydum. Heç bir şey dəyişməmişdi, ancaq indi bahar idi. Mən böyük otağın qapısından baxdım və gördüm ki, mayor stolun arxasında oturub, pəncərə açıqdır və gün otağa düşür. O, məni görmürdü, bilmirdim onun yanına gedib raport verim, yoxsa əvvəlcə yuxarı qalxıb üst başımı təmizləyim. Mən yuxarı getməyi qət etdim.
Leytenant Rinaldi ilə olduğum otaq həyətə baxırdı. Pencərə açıq idi, çarpayımın üstünə adyal salınmışdı, divardan da mənim şeylərim, uzunsov, dəmir futlyardakı əleyhqazım, həmin qarmaqdan da polad kaskam asılmışdı. Çarpayımın ayaq tərəfində sandıqçam, sandıqçanın üstündə də yağdan parıldayan uzunboğaz qış çəkmələrim qoyulmuşdu. Mənim səkkiz tinli zağlı lüləli, rahat, gözəl tünd qoz ağacından qundağı olan Avstriya növlü tüfəngim yataqların arasından asılmışdı. Yadıma düşdü ki, tüfəngin teleskop nişanı sandıqçadadır. Leytenant Rinaldi ikinci çarpayıda uzanıb yatırdı. O, mənim ayaq səslərimi eşidib oyandı, başını yastıqdan qaldırdı.
Ciao6— dedi. – Hə, vaxtınızı necə keçirdiz?
Çox gözəl.
Biz bir-birimizin əlini sıxdıq, sonra o, boynumu qucaqlayıb məni öpdü.
— Uf! — dedim.
— Siz kirlisiz, dedi. — Sizə yuyunmaq lazımdır. Hardaydız, nə edirdiz. Hamısını birdəfəyə deyin.
— Hər yerdə olmuşam. Milanda, Florensiyada, Romada, Neapolda, Villa-San-Covannidə, Messinada, Taorminada...
— Lap dəmir yolu məlumat kitabçasıdır. Hə, bəs maraqlı macəralarınız olmadı?
— Oldu.
— Harada?
— Milano, Firenze, Roma, Napoli...
— Bəsdir. Deyin görək, hamısından yaxşı harada oldu?
— Milanda.
— Çünki birinci ora getmisiz. Siz ona harada rast gəldiz? «Kova»da? Hara getdiz? Sonra necə oldu? Hamısını birdəfəyə deyin. Gecə qaldız?
— Bəli.
— Nə olsun ki. İndi bizim də burada gözəl qızlarımız var. Təzə, cəbhədə ilk dəfədirlər.
— Nə danışırsız?
— İnanmırsız? Bu gün gedərik, özünüz görərsiz. Şəhərə qəşəng və cavan ingilis qızları gəlib. İndi mən miss Barkliyə vurulmuşam. Mən sizi tanış edərəm. Ehtimal ki, mən miss Barkli ilə evlənəcəyəm.
— Mən yuyunub raport verməyə getməliyəm.
— Siz gedəndən sonra biz əl-ayağın donmasından, sarılıqdan, süzənəkdən, özünü əqsddən şikəst etməkdən, bərk və yumşaq şankrdan başqa heç bir şey bilmirik. Hər həftə qaya parçası birinə dəyib yaralayır. Əsl yaralı bir neçə nəfərdir. Gələn həftədən müharibə yenə başlayır. Daha doğrusu, ehtimal ki, yenə başlayacaq. Belə deyirlər. Necə bilirsiz, miss Barkli ilə evlənməyimə dəyər? – əlbət ki, müharibədən sonra?
— Şübhəsiz, – dedim və tası ağzınacan su ilə doldurdum.
Axşam hamısını mənə danışarsız, – Rinaldi dedi. – İndi isə mən yatmalıyam ki, miss Barklinin yanına gələndə təravətli və Qəşəng görünüm.
Mən frençimi və köynəyimi çıxartdım və tasdakı soyuq su ilə yuyundum. Dəsmal ilə bədənimi sürtə-sürtə ətrafa boylanırdım, həm pəncərəyə və həm də yatağında gözüyumulu uzanmış Rinaldiyə baxırdım. O, qəşəng idi, mənimlə yaşıd idi, özü də Amalfidən idi. O, öz cərrah işini sevirdi və biz yaxın dost idik. Mənim nəzərlərimi hiss edərək gözlərini açdı.
— Pulunuz var?
— Var.
— Mənə əlli lirə borc verin.
Mən əllərimi silib divardan asılmış frençimin qoltuq cibindən pul kisəsini çıxartdım. Rinaldi pulu alıb bükdü, yatağından durmadan şalvarının cibinə soxdu. O gülümsündü.
— Mən miss Barkliyə pullu adam təsiri bağışlamalıyam. Siz mənim əziz sadiq dostum və maliyyə himayəçimsiz.
— Ay sizi, — dedim.
Axşam zabitlər yeməkxanasında mən keşişlə yanaşı oturmuşdum, Abrutssıya getməməyim onu bərk məyus etdi və gözləmədiyim halda o, bundan incidi. O mənim barəmdə atasına yazıbmış, onlar da mənim gəlişimə hazırlıq görübmüşlər. Bu barədə ondan çox özüm əətssüf edirdim, amma heç özüm əd bilmirəm niyə getmədim. Mən ona izah etməyə çalışdım ki, onlara getməyi çox arzu edirdim, amma ortaya o qədər iş çıxdı ki, mümkün olmaıd, nəhayət, o, başa düşdü və inandı ki, mən doğrudan da onlara getmək istəmişəm və sonra hər şey, demək olar, düzəldi. Mən çoxlu şərab, sonra da streqa ilə qəhvə içdim və xumarlanaraq danışmağa başladım ki, nəyə görə adam istədiyinə nail olmur; heç vaxt nail olmur.
Başqaları səs salıb mübahisəyə girişincə biz söhbət etdik. Mən Abrutssıya getmək istəyirdim. Lakin getmədim, o yerlərdə yollar buz bağlayır və dəmir kimi bərkiyir, soyuqlar düşəndə hava aydın və rütubətsiz olur, yerə düşmüş quru qar ətrafa səpələnir, qarın üstündə dovşan izləri qalır, kəndlilər rast gələrkən papaqlarını çıxarır və səni «don» deyə çağırırlar və orada yaxşı ov olur. Mən bu yerlərə getmədim, getdiyim yerlərdə isə boğanaq kafelər var idi, gecələr otaq adamın başına fırlanırdı, otağın dayanması üçün divara baxmıal olurdun, gecələr sərxoş halda yatağa girirsən, həm də bilirsən ki, bundan başqa daha heç bir şey yoxdur, sonradan ayılanda isə yanında yatanın kim olduğunu bilməməyin sənə elə qəribə gəlir ki, eyşişrət içində dünya sənə xəyali görünür əv səni elə bərk həyəcana salır ki, gecə vaxtı bilmədən və düşünmədən qəti əmin olursan ki, hər şeyi indidən başlamaq lazımdır. Bu vaxt birdən dərin düşüncələrə qapılır və yuxuya gedirsən, bəzən səhər oyanıb görürsən ki, nə vardısa, artıq yoxdur, özü də bu çox kobud şəkildə, açıq və aydın nəzərə çarpır, bəzən də haqq üstündə mübahisə olur. Bəzən hər halda hələ yaxşı keçir, isti olur, uzanıb xumarlanırsan , səhər yeməyi və nahar da olur. Bəzən heç xoş bir şey olmur və tezliklə küçəyə çıxmağına sevinirsən, lakin ertəsi gün yenə də eyni şey təkrar edilir, o biri gecə də həmçinin. Mən çalışırdım ki, gecələr haqqında və həmçinin gündüz əil gecənin fərqindən danışım, həm də soyuq və aydın gündüzdən gecənin nə üçün yaxşı olduğunu söyləyim, lakin indi danışa bilmədiyim kimi, mən bunu o vaxt da danışa bilmədim. Əgər siz də belə şeylər görmüsüzsə, onda başa düşərsiz. O belə şeylər görməsə də, başa düşdü ki, mən doğrudan da Abrutssıya getmək istəmişəm, amma getməmişəm, biz bir çox cəhətdən bir-birimizə oxşasaq da və tamam başqabaşqa adamlar olsaq da, biz dost olaraq qaldıq. O, həmişə mənim bilmədiyim şeyləri bilərdi və bildikdən sonra həmişə unutmağa hazır idi. Mən bunu ancaq sonralar başa düşdüm, o vaxtlar isə başa düşmürdüm. Biz əhlə də yeməkxanada oturmuşduq. Hamı yeyib qurtarmışdı, ancaq mübahisə etməkdə idilər. Keşişlə mən susurduq, bu vaxt kapitan çığırdı.
— Keşiş darıxır. Keşiş qızsız darıxır.
— Mən darıxmıram, – keşiş söylədi.
— Keşiş darıxır. Keşiş istəyir ki, müharibəni avstriyalılar udsunlar, – kapitan dedi. Qalan adamlar susurdular. Keşiş başını tərpətdi.
— Yox, — dedi.
— Keşiş istəmir ki, biz hücuma gecək. Doğrudanmı siz istəmirsiz ki, biz hücuma keçək?
— Yox. Madam ki, müharibə gedir, məncə biz hücuma keçməliyik.
— Hücuma keçməliyik. hücuma keçəcəyik.
Keşiş başı ilə təsdiq etdi.
— Əl çəkin ondan, – mayor dilləndi. – O, yaxşı oğlandır.
— Hər halda o, burada heç bir şey edə bilməz, – kapitan cavab verdi. Biz hamımız qalxıb stolun arxasından çıxdıq.
DÖRDÜNCÜ FƏSİL

Səhər məni qonşu bağdakı batareya səsi oyatdı və gördüm ki, pəncərəyə gün düşüb, yatağımdan qalxdım. Pəncərəyə yanaşıb bayıra boylandım. Cığırlardakı çınqıllar yaş idi və otlar şehdən islanmışdı. Batareya iki yaylım atəşi açdı və hər dəfə də partlayış olurmuş kimi hava titrədi, bunun təsirindən pəncərə şüşələri cingildədi, mənim də pijamamın ətəkləri yelləndi. Toplar görünmürdü, əmrmilər isə ehtimal ki, lap başımızın üstündən ötüb keçirdi. Batareyanın lap yaxında olması pis təsir bağışlayırdı, lakin özümüzə təskinlik verirdik ki, bu toplar ən ağır toplar deyil. Pəncərəyə baxanda, yola çıxan yük maşınının gurultusunu eşitdim. Geyinib aşağı düşdüm və mətbəxdə qəhvə içib qaraja getdim..
Uzun talvarın altında sıra ilə on maşın düzülmşüdü. Bunlar nəhəng kuzovlu kəsikburun sanitar avtomobilləri idi, mebeldaşıyan furqonlar kimi boz rənglənmişdi. Mexaniklər həyətdə dayanan belə bir maşınla əlləşirdilər. Daha üç maşın dağlarda, sarğı məntəqələrində idi.
— Bu batareya atəş altında olurmu? – Mən mexaniklərin birindən soruşdum.
Yox, signor tenente7. Onun qabağını təpə saxlayır.
İşləriniz necədir?
Pis deyil. Bu maşın heç bir şeyə yaramır, qalanları isə sazdır, – O, işini saxlayıb gülümsündü. – Siz əzuniyymətdə idiniz?
— Bəli.
O, əlini sviterinə sürtüb dodaqaltı güldü.
— Vaxtınız yaxşı keçdi?
Onun yoldaşları da gülüməsyirdilər, Pis olmadı, – dedim. – Bu mşaına nə olub?
— Heç bir şeyə yaramır. Gah orası xarab olur, gah burası.
— İndi nə olub?
— Porşen halqalarını dəyişmək lazımdır.
Motor açıldığından və hissələr ayaqyerinə yığıldığından maşın soyulmuş və korlanmış kimi görünürdü, əmn onları maşının yanında qoydum, talvarın altına keçib bütün mşıanları bir-bir nəzərdən keçirdim. Maşınlar nisbətən təmiz idi, bəziləri lap təzəcə yuyulmuşdu, o biriləri isə azca tozlu idi. Mən şinləri diqqətlə nəzərdən keçirib daşa dəyərək kəsilən və cızılan yerləri axtardım. Elə bil ki, hər şey öz qaydasında idi. Mənim burada olub-olmadığımdan və hər şeyə özümün ənzarət edibetməməyimdən, görünür, heç bir şey dəyişməmişdi. Mən elə təsəvvür edirdim ki, maşınların vəziyyəti, bu və ya digər hissələrin gətirilməsi imkanı, xəstə və yaralıların dağlardakı sarğı məntəqələrindən fasiləsiz daşınması, onların bölgü məntəqələrinə gətirilməsi, sonra da sənədlərdə göstərildiyi kimi, qospitallarda yerləşdirilməsi xeyli dərəcədə məndən asılıdır. Amma görünür, mənim burada olub-olmamağımın əhəmiyyəti yox imiş.
— Hissələr tapmaqda bir çətinliyiniz olub? – Mən baş mexanikdən soruşdum.
— Xeyr.
— Yanacaq anbarı indi hardadır?
— Elə həmin yerdə.
— Çox gözəl, – dedim, evə qayıdıb zabitlərin yeməkxanasında bir fincan da qəhvə içdim. Qəhvə açıq-boz rəngdə idi, qatılaşmış süd töküldüyündən şirindi. Gözəl bir yaz səhəri idi. Adamın burnunda quruluq hiss olunurdu, bu da günün isti keçəcəyini bildirirdi. Həmin gün mən dağlardakı postları gəzdim və şəhərə axşama yaxın qayıtdım.
— Görünür, əmnim burada olmadığım müddətdə işlər düzəlmişdi. Eşitdim ki, tezliklə hücumun başlanacağı gözlənilir. Bizim xidmət göstərdiyimiz diviziya çayın yuxarılarında hücuma keçməli idi və mayor mənə dedi ki, hücum zamanı postlara diqqət yetirim. Hücum edən hissələr dərədən yuxarıda çayı keçməli və dağın yamacı boyu səpələnməli idilər. Maşınlar üçün postları mümkün olduqca çaya yaxın yerdə seçmək və onları daldala saxlamaq lazım idi. Maşınlar üçün yeri, əlbəttə, piyada qoşun təyin etməliydi, amma elə bilirdilər ki, planı biz işləyib hazırlayırıq. Bu, sizdə hərbi fəaliyyət illüziyası yaradan amillərdən biri idi.
Mən bütün toz əv palçıq içində idim və yuyunmaq üçün öz otağıma keçdim. Rinaldi əlində Hüqonun ingilis qrammatikası kitabını tutaraq çarpayıda oturmuşdu. O, tam formasında idi, ayaqlarına qara başmaq geymişdi, saçları parıldayırdı.
O məni görərkən:
— Çox gözəl, – dedi. – Mənimlə miss Barkliyə qonaq gedəcəyik.
— Yox.
— Hə. Siz gedəcəksiz, çünki mən sizdən xahiş edirəm, özü də elə edin ki, onun xoşuna gələsiz.
— Hə, yaxşı. Amma qoyun özümü bir qaydaya salım.
— Yuyunun və elə bu cür də gedin.
Mən yuyundum, saçlarımı daradım, biz getməyə hazırlaşdıq.
Rinaldi:
— Dayanın, – dedi, – içsək, pis olmaz. – O öz sandıqçasını açıb butulkanı çıxartdı.
Ancaq streqa olmasın, – dedim.
— Yox. Qrappadır.
— Yaxşı.
O, iki stəkan tökdü, biz şəhadət barmağımızı ayıraraq, stəkanlarımızı bir-birinə vurduq. Qrappa çox tünd idi.
— Adama birini də?
Yaxşı, – dedim. Biz qrappadan ikinci stəkanı da içdik. Rinaldi butulkanı götürdü əv biz aşağı düşdük. Şəhərdə gedərkən isti idi, ancaq gün əyildiyindən hava adama xoş gəlirdi. İngilis qospitalı hansı bir almanınsa müharibədən əvvəl tikdirdiyi böyük villada yerləşirdi. Miss Barkli bağda idi. Onunla başqa bir şəfqət baçısı da var idi. Biz ağacların arxasından onların ağ formalarını gördük və birbaş onların yanına getdik. Rinaldi Hərbi qaydada salam verdi. Mən də salam verdim, ancaq bir az təmkinlə.
— Salam, — Barkli dedi. — Siz, əgrək ki, italyan deyilsiz?
— Xeyr.
Rinaldi o biri şəfqət bacısı ilə danışırdı. Onlar gülüşürdülər.
— İtaliya ordusunda qulluq etmək – çox əqribədir.
— Əslində, axı, bu, ordu deyil. Bu, ancaq sanitar dəstəsidir.
— Hər halda qəribədir. Niyə belə eləmisiz?
— Bilmirəm, – dedim. – Elə şeylər var ki, bunları izah etmək olmur.
— Doğrudan? Amma məni həmişə başa salırdılar ki, belə şeylər yoxdur.
— Bu çox xoşdur.
— Biz mütləq bu cür danışmalıyıq?
— Xeyr, — dedim.
— Şükür allaha.
— Sizdəki bu əl ağacı nədir? – soruşdum.
Miss Barklinin boyu xeyli hündür idi. O ğa paltar geyinmişdi, mən bu paltarı şəfqət bacısının forması kimi başa düşmüşdüm, o, sarışın idi, dərisi qızılı rəngə çalırdı, qonur gözləri var idi. O, mənə çox gözəl göründü. Əlində liana çubuğundan nazik əl ağacı var idi, oyuncaq qamçıya oxşayırdı.
— Bu bir zabitindir, onu keçən il öldürdülər.
— Bağışlayın...
— O çox yaxşı oğlan idi. Mən ona ərə getməli idim, onu Sommada öldürdülər.
— Ora əsl sallaqxana idi.
— Siz orada idiniz?
— Xeyr.
— Mənə danışıblar. – qız dedi. – Burada müharibə heç də o çür deyil. Bu balaca əl ağacını da mənə göndərdilər. Onun anası göndərdi. Bunu onun başqa şeyləri ilə birlikdə qaytarmışdılar.
— Siz çoxmu nişanlı qaldız?
— Səkkiz il. Biz bir yerdə böyümüşük.
— Bəs nə üçün qabaqca ona ərə getmədiz?
— Özüm əd bilmirəm, – qız dedi, – Çox ağılsızlıq elədim. Mən bunu heç olmasa onun xatirinə edə bilərdim. Fəqət elə bilirdim ki, bu cür onun üçün daha pis olar.
— Başa düşürəm.
— Siz heç sevmisiz?
— Yox, — dedim.
— Biz skamyada əyləşdik və mən ona baxdım.
— Sizin gözəl saçlarınız var, – dedim.
— Xoşunuza gəlirmi?
— Çox.
— O öləndə mən bunları kəsmək istədim.
— Nə danışırsınız.
— İstəyirdim ki, ondan ötrü heç olmazsa bir şey edim. Mən belə şeylərə əhəmiyyət vermirdim; əgər o nə istəsəydi edə bilərdi. O nə istəsəydi ona nail ola bilərdi, amma əgər başa düşsəydim. Mən ona ərə gedərdim, ya da elə-belə. İndi mən bunların hamısını başa düşürəm. Lakin o vaxt o, müharibəyə getməyə hazırlaşırdı, mən isə heç bir şey başa düşmürdüm.
Mən susurdum.
— Mən o vaxt, ümumiyyətlə, heç bir şey başa düşmürdüm. Mən elə bilirdim ki, bu cür onun üçün daha pis olar. əMn elə bilirdim ki, bəlkə o, buna tab gətirmədi. Sonra isə onu öldürdülər, indi hər şey bitdi.
— Kim bilir.
— Bəli, bəli, – o dedi. – İndi hər şey bitib.
Biz o biri şəfqət bacısı ilə söhbət edən Rinaldiyə nəzər saldıq.
Onun adı nədir?
— Ferqyuson. Sizin dostunuz, gərək ki, həkimdir?
— Bəli. O, çox yaxşı həkimdir.
— Çox yaxşı. Cəbhə yaxınlığında yaxşı həkimə az rast gəlmək olur. Axı, bura lap cəbhəyanı xətdir, elə deyilmi?
— Əlbəttə.
— Axmaq cəbhədir, – qız dedi. – Amma bura çox əşəqng yerdir. Nə deyirlər, hücum olacaq?
— Bəli.
— Onda bizim də işimiz olacaq. İndi heç bir şi yoxdur.
Siz çoxdanmı şəfqət bacısı işləyirsiz?
— On beşinci ilin axırından. O, gedən kimi, mən də getdim. Yadımdadır, başıma belə bir axmaq fikir gəlmişdi ki, o mənim işlədiyim qospitala düşəcək. Qılınc zərbəsindən yaralanmış; başı sarınmış halda, ya da çiynindən yaralanmış halda. Nə isə, romantik bir şey.
— Bura ən romantik cəbhədir, – dedim.
— Bəli, – qız dedi. – Adamlar təsəvvür edə bilmirlər ki, Fransada müharibə nə deməkdir. Əkər onlar təsəvvür etsəydilər, bu cur davam edə bilməzdi. O, qılınc zərbəsindən yaralanmadı. O, tikə-tikə oldu.
Mən susurdum.
— Siz elə bilirsiz ki, bu həmişə davam edəcək?
— Yox.
— Bəs nə olacaq?
— Bir yerdə üzüləcək.
— Biz üzüləcəyik. Biz Fransada üzüləcəyik. Somada kimi işlər törədəndən sonra, üzülməmək olmaz.
— Burada üzülməz, – dedim.
— Elə güman edirsiz?
— Bəli, Keçən yayda hər şey yaxşı gedirdi.
— Üzülə bilər, – qız dedi, – hər yerdə üzülə bilər, – Almanlarda da.
Qız:
— Yox, — dedi. — Güman etməm. ir Biz, Rinaldi və miss Ferqyusona yaxınlaşdıq.
— Siz İtaliyanı sevirsizmi? – Rinaldi ingiliscə miss Ferqyusondan soruşdu:
Bura pis deyil.
— Başa düşmürəm. – Rinaldi başını yırğaladı.
— Abbastanza bene8, – tərcümə etdim. O, başını tərpətdi.
— Yaxşı deyil. Siz İngiltərəni sevirsizmi?
— Çox yox. Bilirsizmi, mən şotlandiyalıyam.
Rinaldi sualedici nəzərlə mənə baxdı.
— O, şotland qızıdır, buna görə də İngiltərədən çox Şotlandnyanı sevir, – mən italyanca cavab verdim.
Axı, Şotlandiya da İngiltərədir.
Mən onun sözlərini miss Ferqyusona tərcümə etdim.
— Pas encore9, – miss Ferqyuson cavab verdi.
— Hələ yox?
— Heç vaxt da olmayacaq. Biz ingilisləri sevmirik.
— İngilisləri sevmirsiz? Miss Barklini sevmirsiz?
— Axı, bu tamam başqa şeydir. Bu cür hərfi mənada başa düşmək olmaz.
Bir az sonra biz vidalaşıb getdik. Evə gedərkən yolda Rinaldi dedi:
— Miss Barklinin məndən çox sizdən xoşu gəldi. Bu, gün kimi Aydındır. Amma o şotland qızı da qəşəngdir.
— Çox, — dedim. Mən o qıza fikir verməmişdim, – O sizin xoşunuza gəlir?
— Yox, — Rinaldi dedi.
BEŞİNCİ FƏSİL

Ertəsi gün mən yenə miss Barklinin yanına getdim. O bağda deyildi, buna görə də mən villanın yan qapısına tərəf döndüm, sanitar maşınları da ora gəlirdi. İçəri girib qospitalın baş şəfqət bacısını gördüm, o mənə dedi Barkli növbətçidir.
— Bilirsizmi, müharibədir.
— Dedim ki, bilirəm.
— Siz italyan ordusunda qulluq edon həmin amernkalısız? – soruşdu.
— Bəli, mem.
— Axı, bu necə olub? Niyə bəs bizə gəlmədiz?
— Özüm əd bilmirəm. – dedim. – Bəs indi sizin yanınıza keçmək olar?
— Qorxuram ki, indi mümkün olmasın. Deyin, niyə italyan ordusuna getmisiz?
— Mən İtaliyada yaşamışam, – dedim, – özü əd italyanca danışıram.
— O! — ıqz dedi. – Mən italyancanı öyrənirəm. Çox gözəl dildir.
— Deyirlər ki, onu iki həftəyə öyrənmək olar.
— Xeyr, mən iki həftəyə öyrənə bilmərəm. Mən artıq neçə aydır ki, məşğul oluram– Əgər onu görmək istəyirsizsə, saat yeddidən sonra gələ bilərsiz. O vaxta qədər növbədən çıxar.
Ancaq rast gəldiyiniz hər italyanı özünüzlə gətirməyin.
— Dillərinin gözəl olmasına baxmayaraq?
— Bəli. hətta gözəl mundirlərinə də baxmadan.
— Xudahafiz, — dedim.
A rivederci, tenente10.
A rivederla– Hərbi salam verib çıxdım. İtaliyada əcnəbilərə hərbi salam verildiyi kimi salam verərkən özünü itirməmək mümkün deyil. Görünür, italyan əadtilə salam vermək eksport üçün ənzərdə tutulmayıb.
İsti bir gün idi. Səhər mən çayın yuxarılarına, Plava tərəfdəki kerpüqabağı istehkamlara getmişdim. Oradan hücum başlamalı idi. Keçən il o sahil ilə hərəkət etmək mümkün deyildi, çünki dağ keçidindən ponton körpüsünə gedən yeganə yol, demək olar, bir mil məsafədə pulemyot və top atəşi altına düşürdü. Bundan başqa, bu yol hücumdan ötrü lazım olan bütün ənqliyyatın hərəkəti üçün kifayət qədər geniş deyildi və buna görə də avstriyalılar orada əsl qırğın törədə bilərdilər. Lakin italyanlar çayı keçib, sahil boyu hər iki tərəfə doğru irəliləmişdilər, indi də çayın Avstriya sahilində bir mil yarım sahəni əllərində saxlayırdılar. Bu, onlara təhlükə doğuracaq üstünlük verirdi, odur ki, avstriyalılar onlara orada möhkəmlənməyə imkan verməməliydilər. Mən elə güman edirəm ki, bu məsələdə hər iki tərəfin dözümlülüyü özünü büruzə verirdi, çünki çayın aşağılarındakı o biri körpüqabağı istehkam, hələ də avstriyalıların əlində idi. Avstriyalıların səngərləri aşağıda, dağın yamacında, italyaiların mövqelərindən cəmi bir neçə yard aralıdaydı. Əvvəllər sahildə şəhərcik var idi, lakin onun tozunu göyə sovurmuşdular. Bir az o tərəfdə dəmir yolu stansiyasının xarabalıqları və dağıldılmış körpü vardı ki, onu düzəldib istifadə etmək mümkün deyildi, çünki o hər tərəfdən görünürdü.
Mən ensiz yol ilə aşağı, çaya ətrəf getdim, maşını təpənin altındakı sarğı məntəqəsində qoyub, qarşısını dağın kəsdiyi ponton körpüsünü keçdim ə vdağılmış şəhərciyin yerindəki və yamacın ətəyindəki səngərləri dövrə vurdum. Hamı blindajlarda idi. Mən üst-üstə qalanıb hazırlanmış fişəngləri gördüm, bunlardan artilleriyanı kömək üçün əşat açmağa səsləməkdən və rabitə qırılarkən siqnaldan ötrü istifadə edirdilər. Ətraf sakit, isti və palçıq idi. Mən məftil maneələrin ardında avstriyalıların mövqelərinə baxdım. Heç kəs görünmürdü. Mən blindajlardan birində tanış kapitanla birlikdə bir az içdim və körpü ilə geri döndüm.
Dağdan aşaraq ziqzaq ilə körpüyə enən yeni geniş yol çəkilib qurtarmaqda idi. Bu yol çəkilib qurtaran kimi hücum başlanmalı idi. Yol sərt dönərək meşədən keçirdi. Plan belə idi. Hər şeyi yeni yol ilə gətirməli, boş yük maşınları və arabalar, yaralıları daşıyan sanitar maşınları və geriyə dönən bütün nəqliyyat isə köhnə ensiz yol ilə hərəkət etməli idi. Sarğı məntəqəsi Avstriya sahilindəki təpənin altında idi və yaralılar ponton körpüsü vasitəsilə xərəklə daşınmalıydı. Bu qaydanı hücum başlanandan sonra da saxlamaq nəzərdə tutulmuşdu. Mənə elə gəlirdi ki, enişin qurtardığı yerdə yeni yolun bir mildən bir az artıq məsafəsi avstriyalıların top atəşi altına düşməli idi. İş pis ola bilərdi. Lakin mən elə bir yer tapdım ki, axırıncı təhlükəli məsafəni vurub kecəndən sonra və yaralıları ponton körtüdən keçirib gətirənə kimi maşınları orada gizlətmək mumkün olsun. Mən maşınla yeni yoldan getmək istəyirdim, amma yol hələ hazır deyildi. Yol geniş idi, hər işə yaxşı yarayırdı, yolun döngələri dağın meşəli yamacındakı qabağı açıq olan yerlərdə çox mənzərəli görünürdü. Güclü tormozlazrı olan maşınlar üçün eniş çətin olmayacaq, hər halda bu maşınlar aşağı boş gedəcəkdi. Mən ensiz yol ilə geriyə döndüm.
Karabiner maşını saxladı, irəlidə, yolda mərmi partladı, biz orada dayandığımız zaman daha üç mərmi partladı. Bunlar 77 millimetrlik mərmilər idi, mərmilər havada olarkən bunların vıyıltısı, sonra bərk, qısa partlayış eşidildi, alov göründü əv boz tüstü yolu bürüdü. Karabinerlər bizə işarə verdilər ki, yolumuza davam edək. Maşın partlayış olan yerlərə yaxınlaşarkən kiçik çuxurların yanından dolanıb gilin, daşın və təzəcə parçalanmış çaxmaqdaşının iyini duydum. Mən Qorisiyaya, villamıza qayıtdım və dediyim kimi, hələ növbədə olan miss Barklinin yanına getdim.
Günorta yeməyini çox tez yedim və o saat da yenidən ingilis qospitalının yerləşdiyi villaya getdim. Villa çox böyük əv qəşəng idi və evin qarşısında gözəl ağaclar ucalırdı. Miss Barkli bağdakı skamyada oturmuşdu. Miss Ferqyuson da onunla idi. Elə bil gəlişimdən sevindilər, bir az sonra miss Ferqyuson üzr istəyib qalxdı.
Sizi ikilikdə qoyuram. – dedi. – Siz mənsiz çox yaxşı keçinirsiz.
Miss Barkli:
Ellen, getməyin, – dedi.
— Yox, mən gedirəm. Mən məktub yazmalıyam.
— Gecəniz xeyrə qalsın, – dedim, – Gecəniz xeyrə qalsın, mister Henri.
— Elə şey yazmayın ki, senzor təftiş eləsin.
— Narahat olmayın. Mən ancaq necə gözəl yerdə yaşadığımızdan və bütün italyanlaırn necə igid olduqlarından yazıram.
— Bu qaydada davam edin, onda orden alarsız.
— Çox şad olaram. Gecəniz xeyrə qalsın, Ketrin.
Miss Barkli:
— Bir azdan sizə baş çəkəçəyəm, – dedi. Miss Ferqyuson qaranlıqda gözdən itdi.
— Yaxşı qızdır, – dedim.
— Əlbəttə. Çox yaxşı qızdır. O, şəfqət baçısıdır.
— Bəs siz şəfqət baçısı deyilsiz?
— Ah, yox. Mən VAD11deyilən dəstədənəm. Biz yaman çox işləyirik, amma bizə etibar etmirlər.
— Bəs niyə?
— İş olmayanda etibar etmirlər. İş çox olanda etibar edirlər.
— Bəs fərq nədədir?
Şəfqət baçısı bir növ doktordur. Çox oxumaq lazımdır. VADlar isə ancaq qısa müddətli kursları bitirirlər.
— Başa düşürəm.
— İtalyanlar qadınları cəbhə xəttinə bu qədər yaxın buraxmaq istəmirdilər. Odur ki, bizim burada xususi rejimimiz var. Biz heç yerə çıxmırıq.
— Bəs mən bura gələ bilərəm?
— Əlbəttə. Bura monastır deyil.
— Gəlin müharibəni unudaq.
— Bu o qədər də asan deyil. Belə yerdə müharibəni unutmaq çətindir. Hər halda unudaq.
— Yaxşı.
Biz qaranlıqda bir-birimizə baxdıq. O mənə çox gözəl göründü əv mən onun əlini tutdum. Qız əlini çəkmədi, mən ona tərəf əyildim və belini qucaqladım.
— Lazım deyil, – dedi. Mən onu buraxmadım.
— Nə üçün?
— Lazım deyil.
— Lazımdır, – dedim. – Belə yaxşıdır.
Mən qaranlıqda əyildim ki, onu öpüm, ancaq nə isə ani olaraq məni yandırdı. O, üzümə bərk bir şillə vurdu. Şillə gözlərimin və burnumun üstünə düşdü, gözlərim yaşardı.
— Bağışlayın məni, – qız dedi.
Mən öz tərəfimdə bir qədər üstünlük duydum.
— Siz düzgün hərəkət etdiz.
— Yox, siz məni bağışlayın, – o dedi. – Düzgün ərhəkət etmədim, – şəfqət baçısı zabitlə, özü də istirahət günü axşamı. Mən sizi incitmək istəmirdim. Ağrıyır?
O, qaranlıqda mənə baxırdı. Mən acıqlı idim və eyni zamanda şahmat oyununda olduğu kimi, hər şeyi qabaqcadan görərək özümdə inam hiss edirdim.
— Siz tamamilə düzgün əhrəkət etdiz, – dedim. – Məv bir tikə də acıqlanmıram.
— Zavallı!
— Bilirsizmi, mən çox mənasız həyat sürüərm. Hətta ingiliscə danışmağıma da ehtiyac qalmır. Bir də siz çox gözəlsiniz.
Mən ona baxırdım.
— Bütun bunları mənə niyə deyirsiz? Mən ki, sizdən üzr istədim. Biz artıq barışmışıq.
— Elədir, — dedim. – Bir də daha müharibədən danışmırıq.
O güldü. Onun neçə güldüyünü birinci dəfə görürdüm.
Mən gözümü onun gözünə dikmişdim.
— Siz yaxşı oğlansız, – qız dedi.
— Heç əd yox.
— Hə siz mehribansız. İstəyirsiz, mən özüm sizi öpüm.
Mən onun gözlərinin içinə baxdım, yenə belini qucaqlayıb onu öpdüm. Mən onu bərk bərk öpdüm və özümə möhkəm sıxaraq dodaqlarını aralamağa çalışdım; dodaqları bərk yumulmuşdu. Mən hələ də acıqlı idim, buna görə də onu özümə sıxanda birdən diksindi, mən onu bərk-bərk sıxırdım və ürəyinin necə döyündüyünü hiss edirdim, bu vaxt onun dodaqları aralandı və başı qolumun üstünə düşdü, başa düşdüm ki, başını çiynimə qoyub ağlayır.
— Əzizim! – dedi. – Siz mənimlə həmişə yaxşı dolanacaqsız, eləmi?
«Lənət şeytana», – fikirləşdim. Mən onun saçlarını oxşadım və əlimi kürəyinə döydüm. O ağlayırdı.
Doğrudan, yaxşı dolanacaqsız? – Qız gözlərini mənə zillədi.
— Çünki bizim əhyatımız çox qəribə olacaq.
Bir az sonra mən onu villanın qapısına qədər ötürdüm, o içəri girdi, mən isə evə yollandım. Evə qayıdıb öz otağıma qalxdım.
Rinaldi yatağında uzanmışdı. O mənə baxdı.
Deməli, miss Barkli ilə işləriniz düzəlir?
— Mən onunla dostam.
İndi siz ovdakı köpəyə oxşayırsız.
Mən başa düşmədim.
Nəyə?
O, başa saldı.
Siz özünüz köpəyə oxşayırsız... – dedim.
Bəsdir, – dedi. – Bir az da keçsə, biz bir birimizə pis şeylər deyərik. – O güldü.
Gecəniz xeyrə qalsın, – dedim.
Gecəniz xeyrə qalsın, kefcil oğlan.
Mən balışla onun şamını vurub yıxdım və qaranlıqda yerimə uzandım. Rinaldi şamı qaldırıb yandırdı və mütaliəsinə davam etdi.
ALTINCI FƏSİL

İki gün mən postlara baş çəkdim. Evə qayıdandan artıq çox gec idi və miss Barki ilə ancaq o biri gün axşam görüşə bildim. O, bağda deyildi, buna görə də o, aşağı düşənəcən, mən qospitalın dəftərxanasında gözləməli oldum. Dəftərxananın yerləşdiyi otağın divarları önündəki rənglənmiş taxta postamentlərin üstündə çoxlu mərmər büstlər qoyulmuşdu. Dəftərxananın qarşısındakı vestibül də də belə büstlər var idi. Mərmər heykəllər öz ümumi xüsusiyyətlərinə görə elə bil eyni sifətdən götürülmşüdü. Heykəllər həmişə məni kədərləndirir; tunc heykəl olsa yenə dərd yarıdır, amma mərmər büstlər mütləq mənə qəbiristanlığı xatırladır. Yeri gəlmişkən deyim ki, Pizada gözəl bir qəbiristanlıq var. Ən çox pis mərmər büstlər Kenuyadadır. Bu villa əvvəllər varlı bir almana məxsus imiş və görünür bu büstlər ona çox ucuz başa gəlməyib. Maraqlıdır, görəsən bu əsərlər kimindir və bunlara nə qədər pul verilib. Mən bunların ata-babalara və ya başqalarına aid olduğunu müəyyən etməyə çalışdım; lakin onların hamısının yeksənək klassik görkəmi var idi. Onlara baxarkən bir şey anlamaq mümkün deyildi.
Mən kepimi əlimdə tutub stulda oturmuşdum. Biz hətta Qorisiyada da polad kaska geyməliydik, amma bu kaskalar narahat idi və hələ mülki əhalisi köçürülməmiş şəhərdə saxta və pis təsir bağışlayırdı. Mən postlara gedərkən öz kaskamı geyirdim və bundan əlavə, yanımda ingilis əleyhqazı — o vaxt adlandırıldığı kimi, qaz əleyhinə maska olurdu. Biz bunları təzəcə almağa başlamışıq. Bunlar doğrudan da maskaya oxşayırdı. Biz hamımız yanımızda avtomat tapançalar gəzdirməliydik; bu hətta sanitar hissələrin həkimlərinə və zabitlərinə də aid idi. Mən stolun söykənəcəyinə yaslanarkən tapançamı hiss edirdim. Kimi tapançasız görsəydilər, onu həbs edirdilər. Rinaldi tapança əvəzinə koburu tualet kağızı ilə doldururdu. Mən aldatmadan tapançamı özüməl gəzdirirdim və nə qədər ki, tapança atmırdım, özümü silahlı hiss edirdim. Bu, «astra» sistemli, 7,65 kalibrli və qısa lüəlli tapança idi, əttiyini çəkərkən elə atılırdı ki, hədəfi vurmaq qətiyyət mümkün olmurdu. Atmağa öyrənərkən hədəfdən aşağı nişan alırdım və yöndəmsiz lülənin titrəməməsinə çalışırdım, nəhayət iyirmi addımdan nişan alarkən, nəzərdə tutulmuş hədəfdən bir yarddan arası olmayan nöqtəni vurmağı öyrənəndə birdən mənə aydın oldu ki, tapança gəzdirmək mənasızdır, buna görə çox çəkmədən tapançanı unutdum, tapança da arxadan kəmərimdən asılı qalaraq tərpənir və məndə heç bir hiss oyatmırdı, ancaq ingilisləri və amerikanları görərkən azacıq xəcalət çəkirdim. İndi mən stulda oturmuşdum, növbətçi dəftərxanaçı da öz stolunun arxasından acıqla mənə nəzər salırdı, mən isə miss Barklini gözləyərək mərmər döşəməyə, mərmər büstlü postamentlərə və divardakı freskalara baxırdım. Freskalar pis deyildi. Üstündəki rənglər çatlayıb tökülməyə başlayanda freskalar həmişə yaxşı olur.
Mən gördüm ki, Ketrin Barkli vestibülə girdi, ayağa durdum. O mənə tərəf gələndə boyu hündür görünmürdü, lakin o çox qəşəng idi.
— Axşamınız xeyir, mister Henri, – dedi.
— Axşamınız xeyir, – dedim. Stol arxasındakı dəftərxanaçı bizə qulaq asırdı.
— Burada oturaq, yoxsa bağa çıxaq?
— Gəlin çıxaq. Bağ daha sərindir.
Mən onun arxasınca qapıya tərəf getdim, dəftərxanaçı ardımızca baxırdı. Biz çınqıl tökülmüş cığırla gedəndə o dedi:
— Siz harada idiniz?
— Postlara getmişdim.
— Heç olmazsa kağız yazıb mənə xəbər verə bilməzdiniz?
— Xeyr, — dedim. — Olmaı. dGüman etdim ki, həmin gün qayıdacağam.
— Əzizim, hər halda mənə xəbər vermək lazım idi.
Biz xiyabandan dönüb ağacların altındakı cığırla getdik. Mən onun əlindən tutdum, sonra dayanıb onu öpdüm.
— Biz bir yerə gedə bilmərikmi?
— Xeyr, — ıqz dedi. – Ancaq burada kəzə bilərik, Çoxdandır ki, yoxsuz.
— Üçüncü gündür. Amma daha ıtmqayışam.
O, mənə baxdı.
— Deməli siz məni sevirsiz?
— Bəli.
— Doğrudan, axı, siz dediz ki, məni sevirsiz?
— Hə, – yalandan dedim. – Mən sizi sevirəm.
Mən bunu əvvəllər deməmişdim.
— Deməli siz mənə Ketrin deyəcəksiz?
— Ketrin.
Biz bir qədər getdik və yenə ağacın altında dayandıq.
— Deyin: gecə mən Ketrinin yanına qayıtdım.
— Gecə mən Ketrinin yanına qayıtdım.
— Əzizim, siz axı, qayıtmısız, elə deyilmi?
— Bəli.
— Mən sizi elə sevirəm ki, həm də bu ayrılıq çox dəhşətli idi. Siz daha getməyəcəksiz ki.
— Yox, Mən həmişə qayıdacağam.
— Mən sizi elə sevirəm ki. Əlinizi yenə bura qoyun.
— O həmişə buradadır.
Mən onu öpərkən üzünü görüm deyə, onu özümə tərəf çevirdim və gördüm ki, gözləri qapanıb. Mən onun qapalı gözlərindən öpdüm. Mən qət etdim ki, görünür, azca ğalı çatmır. Amma fərqi nədir? Mən bunun nə ilə qurtaracağını fikirləşmirdim. Bu hər axşam zabitlərin fahişəxanasına getməkdən yaxşı idi – orada qızlar boynundan sallanırlar sənə olan rəğbətini göstərməkdən ötrü digər zabitlər ilə yuxarı qalxanda sənin kepini dalqabaq geyirlər. Mən bilirəm ki, Ketrin Barklini sevmirəm və sevmək fikrində də deyiləm. Bu, bric kimi bir oyun idi, intəhası kartları sözlər əvəz edir. Bricdə olduğu kimi, özünü elə göstərmək lazımdır ki, guya pula və ya başqa bir şeyə oynayırsan. Oyuna nə qoyulduğundan bir söz deyilmirdi. Ancaq mənim üçün ərqi fyox idi.
— Bir yerə getsəydik – dedim. Bütün şkiilər kimi, ayaq üstə çox dilxoşluq etməyi bacarmırdım.
— Heç yerə, dedi. O, pərvaz etdiyi o biri aləmdən yerə qayıtdı. – Bir az burada oturaq.
Biz yastı daş skamyanın üstündə oturduq, mən Ketrin Barkinin əlindən tutdum. Qucaqlamağa qoymadı.
— Siz çox yorulmusuz? — O, soruşdu.
— Xeyr.
O, aşağı, otlara baxırdı.
— Biz sizinlə pis bir oyuna başlamışıq.
— Nə oyun?
— Özünüzü bilməməzliyə vurmayın.
— Heç o fikirdə də deyiləm.
— Siz yaxşı oğlansız, – o dedi, – əv istəyirsiz ki, mümkün qədər yaxşı oynayasız. Ancaq hər halda pis oyundur.
— Siz başqa adamların fikrini həmişə duya bilirsiz?
— Həmişə yox. Lakin sizinkini bilirəm. Özünüzü əel göstərirsiz ki, guya məni sevirsiz, buna ehtiyac yoxdur. Bu günlük bununla qurtardıq. İndi siz nə barədə danışmaq istərdiniz?
— Axı, həqiqətən mən sizi sevirəm.
— Bilirsiz nə var, ehtiyac olmadığı halda yalan danışmayaq! Siz öz rolunuzu çox gözəl oynadız, indi də hər şey öz qaydasındadır. Axı, mən lap dəli də deyiləm. Əgər oluramsa da, az oluram və tez keçir.
Mən onun əlini sıxdım.
— Ketrin, əzizim...
— «Ketrin» — indi bu ən qədər gülünc əsslənir. Siz bunu həmişə bir qaydada tələffüz etmirsiz. Lakin siz çox yaxşı oğlansız. Siz çox mehribansız, çox.
— Bunu bizim keşiş də deyir.
— Bəli, siz mehribansız. Deməli, siz mənim yanıma gələcəksiz?
— Əlbəttə.
— Məni sevdiyinizi deməyə ehtiyac yoxdur. Buna hələlik son qoyduq. – O qalxıb əlini uzatdı. – Gecəniz xeyrə qalsın.
Mən onu öpmək istədim.
— Yox, — dedi. — Mən çox yorğunam.
— Hər halda öpün məni, – dedim.
— Mən çox yorğunam, əzizim.
— Öpün məni.
— Çoxmu istəyirsiz?
— Çox.
Biz öpüşdük, amma o birdən çırpınıb çıxdı.
— Lazım deyil. Gecəniz xeyrə qalsın, əzizim.
Biz qapıya qədər getdik, sonra mən onun kandarı necə keçdiyini və vestibül ilə yeridiyini gördum. Onun hərəkətlərinə baxmaqdan xoşum gəlirdi. O, dəhlizdə gözdən itdi. Mən evə yollandım. Bürkülü gecə idi, yuxarılardan, dağlardan bir an belə səs kəsilmirdi. San-Qabrieldə partlayışların parıltısı görünürdü.
«Villa-Rossa» qarşısında ayaq saxladım. Pəncərə qapıları bağlı idi, lakin içəridə hələ də hay-küy idi. Kim isə oxuyurdu. Mən öz otağıma qalxdım. Soyunduğum vaxt Rinaldi içəri girdi. Aha, – o dedi. – İş gətirmir. Bebi pərtdir.
Siz hardaydız?
«Villa-Rossa»da. Cana çox xeyri var, bebi. Biz xor oxuyurduq. Bəs siz haradaydız?
İngilislərin yanına getmişdim.
Şükür allaha ki, mən ingilislərə qoşulmamışam.
YEDDİNCİ FƏSİL

Ertəsi gün, birinci dağ postundan qayıdarkən maşını, yaralıların və xəstələrin öz sənədləri əsasında qeyd edilərək bu və ya dikər qospitala göndərildiyi smistimento12yanında saxladım. Maşını özüm sürürdüm ə vsükanın arxasında oturub gözlədim, şofer isə sənədləri qeyd etməyə apardı. İsti bir gün idi, səma gömgöy və aydın idi, yol isə və tozlu idi. Mən fiatın hündür oturacağında əyləşmiş və heç bir şey fikirləşmirdim. Yanımdan yol ilə polk keçirdi və mən cərgələrin necə addımladığına baxırdım. Adamlar istidən üzülmşü və tərləmişdilər. Bəziləri polad kaskalarda idilər, çoxusu isə kaskanı arxa çantaya bağlamışdı. Kaskalar bir çoxunun başına lap böyük idi və demək olar, qulaqlarını da örtürdü. Zabitlərin hamısı kaska qoymuşdu, lakin bunları başlarının ölçüsünə görə seçmşidilər. Bu, Bazilikatın briqadasının hissəsi idi. Mən onları zolaqlı ağ-qırmızı nişanlarından tanıdım. Polk artıq çoxdan keçmişdi, lakin öz manqaları ilə addımlamağa taqətləri olmayıb geri qalanlar hələ də yanımdan ötüb gedirdilər. Onlar əldən düşmüşdülər, hamı tər və toz içində idi. Bəziləri lap xəstəyə bənzəyirdi. Geri qalanların axırıncısı keçib gedəndən sonra yolda bir əsgər də göründü. O dayandı və yolun kənarında oturdu. Mən maşından çıxıb ona yanaşdım.
— Sizə nə olub?
O mənə baxdı, sonra ayağa durdu.
— İndicə gedirəm.
— Axı, nə olub?
— Hamısı müharibədəndir, onu lap...
— Ayağınıza nə olub?
— İş ayaqda deyil. Mənim qrıjam var.
— Bəs nə üçün piyada gedirsiz?– soruşdum. – Niyə qospitalda deyilsiz?
— Buraxmırlar. Leytenant deyir ki, bandajı bilə bilə atmışam.
— Göstərin mənə.
— Bayıra çıxır. Hansı tərəfdən?
— Bax buradan.
Mən onun qarnını yoxladım.
— Öskürün, — dedim.
— Birdən daha da pis olar. Onsuz da səhərkindən iki dəfə böyüyüb.
— Maşına əyləşin, – dedim. – Mənim yaralılarımın kağızları hazır olan kimi, sizi özüm aparıb sanitar hissəyə təhvil verəcəyəm.
— O deyəcək ki, bilə-bilə eləmişəm.
— Burada onlar bəhanə tapa bilməzlər, – dedim. – Bu, yara deyil. Bu sizdə əvvəllər də olmuşdur?
— Axı, mən bandajı itirmişəm.
— Sizi qospitala göndərərlər.
— Tenente, olmaz ki, sizin yanınızda qalım?
— Xeyr. Məndə sizin sənədiniz yoxdur.
Şofer qapıda göründü, əlində bizim apardığımız yaralıların sənədlərini tutmuşdu.
Dördünü yüz beşinciyə. İkisini yuz otuz ikinciyə— dedi. Bunlar o biri sahildəki qospitallar idi.
— Keçin sükanın arxasına, – dedim.
Qrıjası olan əsgərə kömək etdim və o, oturacağa qalxıb yanımızda əyləşdi.
Siz ingiliscə danışırsız? – o soruşdu.
— Bəli.
— Bu lənətə gəlmiş müharibə haqqında nə deyə bilərsiniz?
— İyrənc şeydir.
— Hələ bir iyrənc də olmasın, lənətə gəlmiş. Hələ iyrənc də olmasın.
— Siz Ştatlarda olmusuz?
— Olmuşam. Pittsburqda. Mən bildim ki, siz amerikalısız.
— Məgər mən italyanca pis danışıram?
— Mən o saat bildim ki, siz amerikalısız.
— Şofer qrıjalı əsgərə baxıb italyanca dedi:
Daha bir amerikalı.
— Qulaq asın, leytenant. Siz məni mütləq polka apararsız?
— Bəli.
— Elə məsələ də burasındadır ki, baş həkim qrıjam barədə bilir. Mən bandajı tulladım ki, ağrım artsın və yenə ön atəş xəttinə getməli olmayım.
— Başa düşürəm.
— Bəlkə siz məni başqa bir yerə aparasız?
Əgər biz cəbhəyə yaxın olsaydıq, mən sizi birinci tibb məntəqəsinə təhvil verərdim. Lakin burada, arxada sənədsiz olmaz.
— Əgər qayıtsam, məni operasiya edəcəklər, sonra da həmişə ön atəş xəttində saxlayacaqlar.
Mən fikrə getdim.
— Siz istərsiz ki, həmişə ön xətdə olasız? – o soruşdu.
— Yox.
— Ah, lənətə gəlsin! – dedi. – Bu müharibə və murdar şeymiş! – Bura baxın, – dedim. – Maşından çıxın, yerə yıxılın və başınızı elə vurun ki, şiş əmələ gəlsin, mən isə geri qayıdanda sizi götürüb qospitala apararam. Aldo, bir dəqiqəliyə dayanaq. Maşını yolun kənarına çəkib dayandıq. Mən kömək edib onu maşından çıxartdım.
— Leytenant, siz məni elə burada da tapacaqsız, – dedi.
— Hələlik, – dedim. Yolumuza davam etdik, təxminən bir mil gedib polku ötüb keçdik, sonra əriyən qardan bulanıq görünən və körpünün dayaqları arasından iti axan çayı keçdik. Düzəni kəsən yol ilə, yaralıları təhvil verəcəyimiz qospitallara çatdıq. Geri qayıdarkən sükan arxasında özüm əyləşmişdim və boş maşını sürətlə Pittsburqda olmuş əsgərin gözlədiyi yerə sürürdümƏ. vvəlcə biz, daha çox üzgün görünən və daha ləng hərəkət edən polkun yanından ötüb keçdik, sonra da geridə qalanların. Sonra biz yolun ortasında sanitar arabasını gördük. İki sanitar qrıjalı əsgəri qaldırırdı.
Onlar onun ardınca qayıtmışdılar. Məni görəndə başını tərpətdi. Kaskası düşmüşdü, alnı saçlarının altından qana bulaşmışdı. Burnu siyrilmişdi və qanlı yaranın üstü toza bulaşmışdı.
— Leytenant, görün necə şişdir, – çığırdı. – Amma çarə yoxdur. Onlar ardımca qayıdıblar.
Mən villaya qayıdanda saat beş idi, duş qəbul etmək üçün mən maşınların yuyulduğu yerə getdim. Sonra mən öz otağımda açıq pəncərənin qabağında, əynimdə şalvar və alt köynəyi ilə oturub raport tərtib etdim. Hücum biri günə təyin olunmuşdu və mən öz maşınlarımla Plavaya getməli idim. Çoxdan idi ki, Ştatlara məktub yazmırdım və bilirdim ki, yazmaq lazımdır, amma bunu mən o qədər təxirə saldım ki, indi yazmaq demək olar mümkün deyildi. Yazmğaa da bir şey yox idi. Mən Zona di Guerra13bir neçə poçt kartoçkası göndərdim, mətndə «mən sağ vo salamatam» sözlərindən başqa hamısını pozdum. Bu cür daha tez çatar. Bu əqribə və müəmmalı poçt kartoçkaları Amerikada çox xoşa gələr. Bu zonada müharibə də qəribə və müəmmalı idi, lakin mənə elə gəlirdi ki, avstriyalılara qarşı aparılan başqa müharibələrə nisbətən, bu müharibə amansız idi və yaxşı düşünülmşüdü. Avstriya ordusu Napoleonun – hər hansı bir Napoleonun qələbəsi xatirinə yaradılmışdı. Yaxşı olardı ki, bizdə də Napoleon olaydı, lakin bizdə ancaq xoş xoş həyat keçirən kök II Generale Cadorna və nazik uzun boyunlu, keçi saqqallı balaca adam, Vittorio-Emmanuell var idi. Sağ sahildəki orduda hersoq Aosta var idi. Bəlkə də böyük sərkərdə olmaq üçün o çox gözəldi, ancaq onun əsl kişi görkəmi vardı. Çoxları istərdi ki, kral o olsun. Onun kral görkəmi var idi. O, kralın əmisi idi və üçüncü orduya komandanlıq edirdi. Biz ikinci ordudaydıq. Üçüncü orduda bir neçə ingilis batareyası var idi. Milanda mən həmin batareyalardan olan iki ingilis topçusu ilə tanış olmuşdum.
Onlar çox gözəl adamlardı və biz bir axşamı onlarla birlikdə yaxşı keçirdik. Onlar hündür boylu əv utancaq idilər, hər şey onları pərt edirdi, eyni zamanda da çox xoşlarına gəlirdi. İngilis ordusunda qulluq etsəydim daha yaxşı olardı. Hər şey asan başa gələrdi. Ancaq mən, yəqin ki, həlak olardım. Lakin sanitar dəstəsində çətin ki, həlak olam. Yox. Hətta sanitar dəstəsində də. Bəzən ingilis sanitar maşınlarının şoferləri də həlak olurdu. Lakin mən bilirdim ki, həlak olmaram. Bu müharibədə yox. By müharibənin mənə heç bir dəxli yox idi. Mənə elə gəlir ki, bu müharibə kinoda göstərilən müharibə qədər təhlükəli deyil. Lakin mən ürəkdən arzu edirdim ki, müharibə qurtarsın. Bəlkə bu yay qurtardı. Bəlkə avstriyalıları əzdilər. Əvvəlki müharibələrdə onları həmişə əziblər. Axı, bu müharibədə nə böyük şey var ki? Hamı deyir ki, fransızların nəfəsi kəsilib. Rinaldi söyləyirdi ki, fransız əsgərlər qiyam qaldırmışdılar və qoşunlar Parisə hücuma keçmşilər. Mən ondan soruşdum ki, sonrası nə oldu, o dedi: «hə onların qabağını alıblar». Mən heç bir müharibə olmadan Anstriyaya getmək istərdim. Mən istərdim Şvarsvaldda olum. Mən istərdim Qarsda olum. Doğrudan bu Qars hardadır? Döyüşlər indi Karpat dağlarında gedirdi. Ora getmək istəmirdim. Amma hər halda heç ora da pis deyildi. Müharibə olmasaydı İspaniyaya gedərdim. Gün batmaq üzrə idi, hava da sərinləşirdi. Şamdan sonra Ketrin Barklinin yanına gedəcəyəm. İstərdim ki, indi o, burada mənim yanımda olaydı. İstərdim ki, biz bir yerdə Milanda olaq. Yaxşı olar ki, «Kova»da şam edəsən, sonra da bürkülü gecədə Via Mansoni ilə gəzəsən, körpünü keçib kanala ərtəf dönəsən və Ketrin Barkli ilə otelə gedəsən. Bəlkə o gedərdi. Bəlkə o elə təsəvvür edərdi ki, guya mən – Sommada öldürülən həmin o zabitəm, budur biz baş qapıdan giririk, qapıçı furaşkasını çıxarır və mən açar almaq üçün mehmanxana xidətçisinin mstolu qabağında dururam. Ketrin də liftin yanında gözləyir, sonra biz liftin kabinəsinə giririk və lift də hər mərtəbədə cırıldaya – cırıldaya lap yavaşca qalxır, sonra da bizim mərtəbəyə çatırıq, liftdə işləyən oğlan qapını açır, o çıxır, mən də çıxıram, biz koridor ilə gedirik və açar ilə qapını açıram, içəri girib telefonun dəstəyini götürürəm, xahiş edirəm ki, buz dolu balaca gümüş vedrədə bir şüşə kapi byanka gətirsinlər, koridordan balaca vedrədə buzun get-gedə yaxında cingiltisi eşidilir və oğlan qapını döyür, mən o deyirəm ki, zəhmət olmasa, qapının ağzına qoyun. Çünki əynimizdəkilərin hamısını çıxartmışıq, ondan ötrü ki, çox istidir, əpncərə də açıqdır, qaranquşlar da evlərin damları üstündən uçuşurlar.
Hava lap qaralanda pəncərənin qabağına gəlirsən və görürsən ki, kiçicik yarasalar evlərin üstündən, ağacların təpəsindən uçub keçirlər, biz də kapri içirik, qapı da bağlıdır və elə istidir ki, bir döşəkağı var, bir də uzun gecə. Milanın bürkülü gecəsində bir-birimizi sevirik. Bax hər şey belə olmalıdır. Mən tez şam edib Ketrin Barklinin yanına gedəcəyəm.
Stol arxasında söhbət çox oldu, mən şərab içdim, çünki əgər bir az şərab içməsəydim, bu gün axşam biz qardaş ola bilməzdik, mən keşişlə, görünür, çox əyaqlətli adam olan arxiyepiskop Ayrlend haqqında, onun layiq olmadığı talesizliyi barədə, ona ədalətsiz münasibətdən danışdım, çünki bir amerikan kimi, ona ədalətsiz münasibətdə, qismən mən də günahkar idim, amma bu barədə heç bir ətsəvvürüm yox idi, buna baxmayaraq özümü elə göstərirdim ki, bunların hamısı mənə lap yaxşı məlumdur. Bütün məsələnin məğzinin bu cür izah edilməsini dinlədikdən sonra, bu barədə bir şey bilməmək nəzakətsizlik olardı, halbuki, görünür bu məsələ anlaşılmazlıq üzündən əmələ gəlmişdi. Mənə elə gəldi ki, onun çox gözəl adı var. Həm də o, Minnesotada anadan olmuşdu, buna görə də adı doğrudan da gözəl səslənirdi: Ayrlend Minnesotalı, Ayrlend Viskonsiyalı, Ayrlend Miçiqanlı. Yox, iş bunda deyildi. Burada məsələ daha dərin idi. Bəli, müqəddəs ata. Doğrudur, atam. Ola bilsin ki, elədir, atam. Xeyr atam. Siz yaxşı bilərsiz, atam. Keşiş yaxşı adam idi, amma darıxdıran idi. Zabitlər yaxşı deyildilər, amma darıxdıran idilər. Kral yaxşı idi, amma adam darıxdıran idi. Şərab yaxşı deyildi, amma adamı darıxdırmırdı. Şərab dişlərin minasını töküb damağa yapışdırırdı.
— Keşişi həbsxanaya saldılar, – Rokko deyirdi, – çünki ondan üçfaizli kağızlar tapılmışdı. Əlbət ki, bu, Fransada olub. Burada onu heç vaxt həbs etməzdilər. O, israr edirki, içfaizli barədə heç bir şey bilmir. Bunların hamısı Bezyedə olub. O vaxt mən orada idim və qəzetlərdə bunu o