Musa və təkallahlılıq

Onun bu üstünlüyünü əlindən almayın”.

Homerin öz eposlarını və yunan dramaturqlarının öz şah əsərlərini yazması üçün yararlandıqları bu qədər əfsanə və mif yunanlarda haradan idi? Cavab isə belə ola bilərdi: görünür, bu xalq uzaq keçmişində parlaq həyat, çiçəklənən bir mədəniyyət yarada bilmiş, hansısa faciədən sonra bunların hamısını itirmiş və o böyük günlər haqqında yalnız şifahi formada yaşayan əfsanələrdə dumanlı məlumatlar qala bilmişdi. Belə mülahizələri irəli sürmək indiyədək çox riskli sayılırdı, lakin müasir dövrdə aparılan arxeoloji qazıntılar onların doğruluğunu təsdiqlədi. Arxeoloqların bu axtarışları, böyük ehtimalla, e.ə. 1250-ci ildən əvvəl dağılmış çox böyük Krit-Miken mədəniyyətinin qalıqlarını tapıb üzə çıxara bildi. Bu çağdan sonra yaşamış yunan tarixçilərinin heç birinin əsərlərində bu mədəniyyətlərlə bağlı məlumat yoxdur. Onların əsərlərində yalnız epizodik şəkildə vaxtilə kritlilərin dənizdəki hökmranlığından, onların Minos adında kralından, böyük və gözəl sarayından, burada qurulan labirintdən söz açılır; tarixçilərin əsərlərində o dövrlə bağlı başqa heç bir dəyərli məlumat yoxdur, ancaq həmin dövrün mahiyyətini açan digər məlumatlar xalq arasında dolaşan əfsanələrdən yararlanmağı bacaran şairlərin əsərlərində yaşaya bilmişdir.

Biz bu gün olduqca qorxunc bir dövrdə yaşayırıq. Başımızı qaldırıb baxanda mədəniyyətin barbarlıq ilə ittifaqa girdiyini görüb təəccüblənirik. Sovet Rusiyasında yüz milyona yaxın insanı ən yaxşı həyata çatdırmaq məqsədilə dözülməz sıxıntılar içində saxlayırlar. Onları belə bir səadətə çatdırmaq üçün yetərincə riskli addımlar atdılar: insanları hamılıqla din tiryəkindən məhrum edib, bunun qarşılığında bəlli ölçülər daxilində seksual azadlıqlar verdilər və eyni zamanda onları amansız bir təzyiqə məruz qoydular, habelə azad düşüncə imkanlarından tamamilə məhrum etdilər. Buna oxşar bir amansızlıqla italyan xalqına da qayda-qanun və borc duyğuları aşılanmaqdadır. Bugünkü alman xalqının misalında mütərəqqi ideyalara əsaslanmayan insanların ən uzaq tarixi keçmişindəki barbarlığa gəlib çıxdığını görürük, ancaq bu işə başçılıq edənlər bütün bunları onların əlavə qayğılardan azad olunması adlandırırlar. İş gəlib o yerə çatıb ki, bu gün mühafizəkar demokratizm mədəni tərəqqinin qoruyucusuna çevrilmişdir və necə qəribə olsa da, yalnız katolik kilsəsinin qurumları mədəniyyətin dağıdılması meyillərinin qarşısını alan bir qüvvə olaraq qalmışdır. Bəli, necə acınacaqlı olsa da, indiyədək azad düşüncə, tərəqqi və həqiqəti dərk etməyin barışmaz düşməni olan kilsə bu gün mədəniyyətin son sığınacaq yeri olmuşdur!

Din kollektiv nevrozdur və onun insanlar üzərindəki ağlagəlməz hökmü də nevrozun ondan əziyyət çəkən insanlar üzərindəki hökmü kimidir

Təktanrılı dinin sonrakı inkişafı artıq yəhudi xal­qının tarixi çərçivəsindən kənara çıxır. Çox uzaq keç­mişdə ibtidai icmanın başçısı olmuş Atanın başına gəlmiş möhtəşəm dramın tək tanrı obrazına qarışıb kollektiv yaddaşa qayıdan başqa elementləri də vardı. Bu elementlər musaçılıq dininə qarışa bilməzdi, ancaq onlar şüura daxil ola bildilər və bunun nəticəsində, o dövrlərdə Aralıq dənizi hövzəsində yaşayan və öldürülmüş “Atanın qayıdışına” şahid olan bütün xalqların şüurunda hansısa günahla bağlı həyəcanlı və əzablı duyğular yaratmağa başladılar, bu isə yaxınlaşmaqda olan müəyyən fəlakətin hiss olunmasına bənzəyirdi və belə bir əzabverici duyğuların yaranmasının gerçək səbəbini onlardan heç biri anlaya bilmirdi. Çağdaş tarix elmində antik mədəniyyətin sonradan “qocalmasından” danışılır. Mən də bununla razılaşmağa hazıram, həm də bu qocalmanın da müəyyən ümidsizlik və ondan yaxa qurtarmaqla bağlı duyğular yaratdığına səbəb olduğunu da demək olar. Bu qurtuluş yolunu isə yenə də yəhudilər tapdılar. Qurtuluş ideyası üçün işlənən xammalın müxtəlif (o cümlədən yunan) qaynaqlarından götürüldüyünü də ehtimal etmək mümkündür, ancaq bütün bunlara baxmayaraq, burada da son sözü sırf yəhudi ağlı demişdi – bu, Tarsisli Saul adında Roma vətəndaşı olan və dini ədəbiyyatda Pavel adı ilə tanınan bir yəhudi olmuşdu – və hadisələrin mahiyyətini belə anlatmışdı: “Biz nə vaxtsa Atanı (yəni tanrını) öldürdüyümüz üçün bədbəxt olmuşuq”. İndi qurtuluş yolunun nə üçün Pavelə illüziya formasında gəlib çatdığı da bəlli olur və deyilənə görə, ona belə bir vəhy göndərilmişdi: “Biz üzərimizdə olan bütün günahları təmizləyə bilərik, lakin bunun üçün gərək bizlərdən biri bu günahlardan təmizlənə bilməyimiz üçün özünü qurban versin”. Bu deyilişdə günahın mənşəyinin Atanın öldürülməsi ilə bağlı olduğu xatırlanmır (bunun yerinə hansısa dumanlı və anlaşılmaz “ilkin doğulan günahdan” söz açılır), ancaq məlum olduğu kimi, öz həyatını qurban verməklə bağışlana bilən günah yalnız insanı öldürməklə bağlı ola bilər. Dini illüziya ilə (ilkin günahın bağışladılması) tarixi gerçəklik arasındakı (Atanı öldürməyə görə olan günahın bağışladılması) əlaqə Pavelə özünün ikinci tezisini qurmaqda kömək etdi və onun sözlərinə görə: “günahların bağışlanması mərasimində verilən qurban “tanrı oğlu” oldu”. Kollektiv yaddaşa qayıtmış ibtidai icma quruluşu dövrünün keçmişi ilə bağlı olan tarixi gerçəklik yeni dinə qeyri-adi psixoloji inam yaratdı, daha doğrusu, burada artıq “Həqiqətin” özü vardı; bu isə yeni dinə qarşısındakı bütün maneələri dəf etməkdə kömək etdi; yəhudilərin qürrələndikləri: tanrının seçdiyi xalq olmaları ilə bağlı duyğunun əvəzində isə, bu din insanlara ataya bəslənən ikili münasibətin inancın köməyilə aradan qaldırılmasını bağışladı və Atanın qarşısında olan günahlar Oğulun qurban verilməsi ilə yuyulmuş oldu.

Tanrının tək olması insanlar arasında bu qədər misilsiz bir təəssürat yaradırsa, deməli bu ideyada “Əbədi Həqiqətin” toxumu vardır və elə buna görə də ona inanmamaq mümkün deyil; bir zamanlar gizlin qalan bu Həqiqət sonunda insanları öz işığına qərq etdi və onun parlaq işığında insanların ağlına indiyədək hakimlik edən nə vardısa, hamısı öz əhəmiyyətini itirib sönükləşdi

Gəlin bizi indiyədək düşündürən daha sadə prob­lemlə məşğul olaq. Biz yəhudi xalqının bu günədək ya­şa­mağa və özünün varlığını qorumağa kömək edən özünəməxsus xarakterinin haradan qaynaqlandığını an­lamağı qarşımıza məqsəd olaraq qoymuşduq. Daha sonra öz araşdırmalarımızla bu xarakteri Musa deyi­lən adamın möhkəmləndirdiyini aydınlaşdırdıq, onun yəhudilərə bağışladığı yeni din bu xalqın şəxsi ləyaqət hissini olduqca yüksəldə bildi və onlar özlərinin bütün başqa xalqlardan üstün olduqlarına inandılar. Bu­nunla da, onlar başqa xalqlardan kənar durmağa çalı­şaraq, öz varlıqlarını qoruya bildilər. Onları hamılıqla yiyələndikləri intellektual və emosional bir irs birləşdirdiyindən yəhudilər başqa xalqlarla evlənərək yaranan qan qarışıqlığından da qorxmurdular. Musanın dini aşağıdakı üç səbəbdən bu xalqa belə bir təsir göstərə bilmişdi: 1) xalqa yeni tanıdığı dinin tanrısının böyüklüyündən pay ala bilmək imkanı yaradırdı; 2) bu xalqın böyük tanrı tərəfindən seçilmiş xalq olması və tanrının xoşməramlı olduğunu sübut edəcəyi təsdiq olunurdu; 3) xalqı ruhani tərəqqi yoluna yönəldirdi və öz-özlüyündə vacib olan bu hadisə ilə xalqın intellektual fəaliyyəti daha yüksək dəyərləndirməsi xüsusiyyəti yaranır, bu isə onun ehtiraslardan imtina etməsinə gətirib çıxarırdı.

Müqəddəslik” anlamında işlənən “sacer” sözü təkcə “müqəddəs” və “müqəddəsləşmiş” anlamlarını vermir, yeri gələndə, bu sözdən “lənət”, “qarğış” və “iyrənc” kimi anlamlar da doğula bilər (misal üçün, latıncada: “qızıla olan lənətə gəlmiş acgözlük” belə deyilir: “auiri sacra fames”). A

Görəsən, ehtirasdan imtinanın məmnunluq yarat­maqla izah olunması öyrənmək istədiyimiz problemi anlamağa kömək edirmi, yəni doğrudanmı, özünü­dərkin güclənməsi ruhani uğurlardan doğur? Deyəsən, bir o qədər də yox. Vəziyyət bir qədər başqa cürdür. Burada ehtirasdan imtina olunmasından heç bir söz açılmır və sevgisi naminə fədakarlıq edilən ikinci şəxsdən və ya instansiyadan da danışılmır. Buradakı ikinci mühakimənin şübhə doğurduğunu biz tezliklə görəcəyik. Bu məqamda belə demək yerinə düşərdi: məhz böyük insan böyük nüfuz sahibi olduğu üçün bu mərtəbəyə qalxmışdır və ona olan sevgi onun vurğunlarına uğur gətirir, habelə böyük insan ataya bənzədiyinə görə bu cür güclü təsir göstərə bildiyindən kütləvi psixologiyada onun payına “Üst MƏN” rolunu oynamaq düşür. Bu dediklərimiz Musa ilə yəhudi xalqı arasındakı münasibətlərə uyğun gəlir və buradakı prosesin də buna oxşar olduğunu düşünmək olar. Ancaq başqa məqamlarda belə bir analogiya özünü doğrultmur. Ruhani tərəqqinin mahiyyəti birbaşa təsirinə uğradığımız duyğu ilə bağlı olan qavramaya qarşı yüksək intellektual prosesləri qoymaq və üstünlüyü ona verməkdir, daha doğrusu, xatirə, mühakimə və rəylərlə bağlı olan qavramanı daha vacib saymaqdır. Məsələn, analıq birbaşa duyğu orqanlarının vasitəsi ilə yaranır, atalıqda isə belə birbaşa duyğularla bağlı asılılıq yoxdur, ancaq buna baxmayaraq, atalıq bir dəyər kimi analıqdan üstün sayılır. Ona görə də uşağın atasının adı ilə tanınması və onun varisi olması doğru hesab olunur. Yaxud tanrı yel kimi və ya ruh kimi gözəgörünməz olsa da, onun ən böyük və ən qüdrətli olduğuna inanırlar. Göründüyü kimi, seksual və ya aqressiv ehtirasların cazibəsindən yayınmaq dediyimiz proseslərdən tamamilə fərqlənir. Həm də ruhanilik istiqamətində müəyyən uğurlar qazanılması, məsələn, atalıq hüququnun üstünlüyünün tanınması burada öz nüfuzunun miqyasına görə daha vacib olan başqa bir nüfuz sahibini aşkara çıxarmır. Bu hadisədə vacib nüfuz sahibinin yerini ata tuta bilməz, axı prosesi yönəltmir, onun özünü də yalnız ruhani tərəqqi nüfuz sahibinə çevirir. Nəticədə, belə bir fenomenlə qarşılaşırıq: bəşəriyyətin inkişafında ruhanilik tədricən hissiyyatlılığa qalib gəlir və insanlar hər belə bir uğura görə qürrələnir və yüksəldiklərini sanırlar. Ancaq bütün baş verənlərin nə üçün məhz belə olduğunu demək olmur. Daha sonra isə belə bir hadisə də baş verir: ruhaniliyin özü inancın tamamən anlaşılmaz bir fenomeninə çevrilir. Burada bəlli: “credo quia absurdum(absurd olduğu üçün də inanıram)” ehkamından söz gedir, bununla belə, bu sözü deməyə gəlib çıxmış hər bir kəs ruhani baxımdan yüksəlişə çatdığını sanır

Bizim ehtimalımıza görə, insan, sadəcə, ən vacib olanı ən ağır olan kimi elan edir və onun qüruru da elə şüurun bu ağırlığı üstələməsindən yaranan narsisizmdən başqa bir şey deyil.

Əgər bir adamda “O” erotik və ya aqressiv təbiətli ehtiraslara olan tələbi gücləndirirsə, onda burada ən sadə və təbii çıxış yolu düşüncə və fiziki aparatı olan “MƏN”-in hərəkətə gəlib bu tələbi yerinə yetirməsi olardı. Ehtiras tələbinin bu sayaq yerinə yetirilməsini “MƏN” özü üçün həzz kimi qəbul edir və qəfildən bu tələbi yerinə yetirməzsə onda bu, “MƏN” üçün bir iztirab olacaqdır. Birdən elə hallar da ola bilər ki, “MƏN” xarici faktorları nəzərə alıb ehtirasın ödənilməsindən imtina da edə bilər, burada “MƏN” belə bir ehtirasın gerçəkləşməsinin özünə qarşı çox ciddi təhlükə yaradacağını bildiyi üçün belə davranır. Həzdən belə əl çəkmək, xarici faktorlara görə ehtiraslardan imtina eləmək – biz bunu gerçəkliyin prinsipial tələblərinə itaət etmək adlandırırıq – sözsüz, sevinc gətirən bir əməl sayılmır. Əgər enerjinin başqa işə yönəldilməsi yolu ilə ehtirasın gücünü azaltmaq mümkün olmursa, onda belə bir imtina uzun çəkən xoşagəlməz gərginlik yaradır. Lakin ehtirasdan imtinaya tamam başqa, necə deyərlər, xarici faktorlardan asılı olmayan daxili səbəblər də gətirib çıxara bilər. Fərdi inkişafın gedişatında xarici aləmin çəkindirici güclərinin bir hissəsi daxili aləmə nüfuz edir və “MƏN”-də bir şöbə (instansiya) yaradır, bu şöbə isə müşahidə, tənqid və qadağa yolu ilə “MƏN”-in yerdə qalan şöbələrini müəyyən şeylərdən çəkindirir. Biz bu yeni şöbəni “Üst MƏN” adlandırırıq. Bundan sonra “MƏN” “O”-nun ehtirasların gerçəkləşdirilməsi ilə balı tələblərini yerinə yetirməzdən əvvəl xarici aləmin təhdidlərini nəzərə almaqdan başqa da, “Üst MƏN”-nin etirazları ilə də hesablaşmalı olacaq və beləliklə də, ehtirasların gerçəkləşdirilməməsi üçün bəhanəsi yaranacaq. Ancaq onda ehtiraslardan imtinanın xarakteri də dəyişəcək, indiyədək xarici aləmin təhdidlərinə görə onlardan imtina iztirab doğururdusa, indi “Üst MƏN”-in tələblərinin qarşılığında ehtiraslardan imtina psixi təəssüratda tamam başqa bir anlam daşıyacaqdır. “Üst MƏN” burada ehtiraslardan çəkindirdiyi üçün “MƏN”-ə xoşagəlməz duyğular yaşatmaqla yanaşı, ona bunun qarşılığında hansısa, kiçicik də olsa, həzz payı verəcəkdir. Bununla da “MƏN” ehtirasdan imtinaya görə özünü ucalmış sayacaq, bunu dəyərli bir uğur sayaraq bundan qürrələnəcəkdir. Düşünürəm ki, həzzalmanın bu mexanizmini anlaya bilirik

Baş verən bu dəyişikliklərdən sonra insanda “ruhani” təsiri ümumilikdə dəyərləndirə bilmək ehtiyacı yarandı: daha doğrusu, duyğu orqanları ilə müəyyənləşməsi mümkün olmayan, hətta görmə duyğusunun da aşkara çıxara bilmədiyi varlığı şübhə doğurmayan bu keyfiyyətlər, üstəlik hədsiz təsir güclərinin olduğunu da göstərirdilər. Əgər biz dilin şahidliyinə inansaq, onda ruhaniliyin ilkin obrazının hərəkət edən hava olduğunu deyə bilərik, bəlli olduğu kimi, ruh termini öz adını əsən külək deyimindən almışdır (latınca “animus, spiritus”, ivritcə “ruach” “yel” deməkdir). Beləliklə də, ruh ayrıca götürülmüş hər bir insanın ruhani prinsipi kimi anlaşılırdı. Öz növbəsində təcrübələr nəfəs alan insanın havanı hərəkətə gətirdiyini görür, öləndən sonra isə bu hərəkətin dayandığının şahidi olurdular; eləcə də, indiki təsəvvürlərə görə də, ölən adamın ruhu onun nəfəsi ilə uçub gedir. Ancaq dediyimiz dini inkişafın yaratdığı bu mərhələdə, insan üçün ruh imperiyası yaranmışdı; o artıq özü ruhun varlığını fərz edə bilirdi və bu ruhu özündə və təbiətin bütün başqa predmetlərində də aşkara çıxarırdı. Bütün dünya ruhla dolmuşdu və yalnız çox sonralar ortaya çıxmış elm təbiətdə və dünyada olan bir çox predmetlərin cansız-ruhsuz olduğunu göstərə bilmişdi, ancaq buna baxmayaraq, bu mühakimənin özü də indiyədək mübahisəli olaraq qalmaqdadır.

Musanın dini xalqın tanrının seçilmiş xalqı olduğu duyğusundan yaranan şəxsi ləyaqət hissini artırmaqdan başqa, ona ayrı bir şey də verə bilmişdimi? Buradakı ən yaxın faktoru tapmaq çox asandır. Din yəhudilərə tanrı ilə bağlı daha böyük təsəvvürlər verə bilmişdi, qısa desək, onlar bu dinin köməyi ilə daha böyük tanrını tanıya bilmişdilər. Belə bir tanrıya tapınıb onun böyüklüyündən özünə də hansısa payın düşdüyünə inanan insan özünün yüksəldiyini düşünməkdə haqlı idi. Dinə inanmayanlar üçün bu mülahizə asan anlaşılan olmadığı üçün həyatdan nümunə gətirməklə onların işini yüngülləşdirmək olar: tutalım, İngiltərənin təbəəsi olan bir şəxs xalqın qiyam qaldırdığı və çox qorxulu bir vəziyyətin yarandığı hansısa kiçik ölkədədir. Ancaq bu İngiltərəli şəxs yaranmış qorxunc vəziyyətə baxmayaraq özünü çox soyuqqanlı aparır, başından bir tük əskik olarsa, öz ölkəsinin buraya hərbi gəmilərini göndərəcəyinə arxayındır, qiyam qaldırmış bu balaca ölkədə isə, bir dənə də olsun hərbi gəmi yoxdur. Britaniya imperiyasının böyüklüyündən duyulan qürur hər bir ingilisin şüurunda özünün istənilən situasiyada təhlükədən qorunduğu ilə bağlı bir inam yaratmışdır. Görünür, bu fakt tanrının böyüklüyü ilə bağlı analogiya kimi götürülə bilər, tanrının dünyanı idarə etməsində onunla birgə iştiraka iddia etmək ağlasığmaz olduğu üçün burada tanrının böyüklüyündən duyduğun qürur onun səni xalqını seçməsindən duyduğun hislərdən qaynaqlanır.

Beləliklə də, gəlin böyük insanın öz çağdaşlarına iki yolla təsir etdiyini etiraf edək: bunlar onun müstəsna şəxsiyyəti və doğrultmağa çalışdığı ideyalarıdır. Bu ideyalar kütlənin bağlı olduğu köhnə idealları möhkəmləndirməyə də qulluq edə və ya onlara bağlana biləcəkləri yeni məqsəd və arzuların ünvanını göstərə, ya da hansısa başqa bir üsulla kütlənin vurğunluğunu qazana bilər. Hərdən – bunu birinci təsadüf kimi qeyd etmək yerinə düşərdi – burada böyük insanın yalnız şəxsiyyəti təsiredici olur, onun ideyası çox əhəmiyyətsiz bir rol oynayır. “Böyük insan nə üçün hansısa vacib rol oynamalıdır” sualının cavabı da aydındır. Bildiyimiz kimi, kütlənin həmişə öz üzərində güclü təsiri olan hakimiyyətə tələbatı olur, kütlə – vurğunluqla bağlanacağı, sözsüz boyun əyəcəyi, ona hökm edəcək, yeri gələndə onunla amansız davranacaq bir hakimiyyət həsrətində olur. Fərdi psixologiyanı öyrənəndə kütlənin bu ehtiyacının necə yarandığını da anlamışdıq. Bu duyğu hər bir fərdin yaşa dolandan sonra uşaqlığının bağlı olduğu atasına bəslədiyi həsrətdən qaynaqlanır, bu həm də əfsanə qəhrəmanının üzərində çaldığı qələbə ilə adını ucaltdığı həmən atadır. Bu mülahizələrin köməyilə qarşımızda belə bir işıqlı düşüncəyə yol açılır: böyük insan adlandırdığımız fərdə qazandırdığımız bütün cəhətlər ataya xas olan cəhətlərdir və böyük insanın belə bir gərginliklə axtardığımız mahiyyəti də bu cür uzlaşmadadır. Böyük insanın ata obrazı ilə uzlaşan cəhətlərindən intellektin qətiyyəti, iradəlilik, görülən işlərin böyüklüyünü göstərmək olar, ancaq bunların hamısından daha çox, böyük insanın müstəqilliyi və azadlığı ata obrazı ilə uzlaşır, bu keyfiyyətlərin yaratdığı soyuqqanlılığın isə amansızlıq səviyyəsinə çata biləcək bir inkişaf xüsusiyyəti var. Ataya vurğun olmalısan, ona inanmağa borclu, həm də ondan qorxmağa da məcbursan. Kütlə özünün, sözün birbaşa anlamında, atalığa əsaslanan bir hakimiyyətlə idarə olunmasını istəyir, axı uşaqlığımızda atamızdan başqa hansı “böyük insan” ola bilərdi?

İnsanın hansısa keyfiyyətinin qeyri-adi inkişaf etməsini yüngülbeyinliyə və özbaşınalığa qapılaraq hədsiz dəyərləndirmək “böyüklük” anlayışının mənasına kobud yanaşmaq deməkdir. Bunu da xatırlamağa dəyər ki, bizi böyük hesab edilən insanın mahiyyəti deyil, belə bir sual maraqlandırır: o öz ətrafındakılara nə ilə belə güclü təsir edə bilir?

Buna görə də biz hadisələr zəncirinin halqaları və ya səbəblər hörgüsünün arasında “böyük insan” üçün yer də saxlayırıq. Ancaq görünür, buradaca soruşmağın yeridir: biz bu hörmətli insanların adlarını hansı şəraitdə çəkməyə başlayırıq? Necə təəccüblü olsa da, bu suala cavab verməyin çox çətin olduğunu görürük. Belə bir formulun bütün vəziyyətlərdə uğursuz olacağı əvvəlcədən də bəllidir: “böyük insan” hansısa gözəçarpan yüksək keyfiyyətləri olduğu üçün bizim çox böyük hörmətimizi qazanmış bir şəxsiyyətdir; məsələn, xarici gözəllik, yaxud da fiziki baxımdan çox güclü olmaq necə həsəd doğurucu keyfiyyətlər olsa da, bu keyfiyyətlərə malik kimsə “böyük insan” adını daşımağa iddialı ola bilməz. Şübhəsiz, kiminsə “böyük insan “statusunu qazanması üçün onun çox yüksək mənəvi keyfiyyətləri, habelə psixi və intellektual üstünlükləri olmalıdır. Sonuncu dediyimizlə bağlı belə düşünə bilərik: hansısa bəlli bir sahədə qeyri-adi istedadı olan şəxsi böyük insan adlandıra bilərik. Sözsüz, bu təyinat böyük şahmat ustasına, virtuoz bir musiqiçiyə, yaxud da çox gözəl rəssama və güclü araşdırma mütəxəssisinə aid deyil. Elə isə, biz belə deməkdə haqlı olacağıq: düzdür o, böyük şair, rəssam, riyaziyyatçı və ya fizikdir, çalışdığı sahədə çox böyük yeniliklər yaratmışdır, ancaq bütün bunlara görə ona böyük insan deyə bilmərik. Nə vaxtsa çəkinmədən Höteni, Leonardo da Vinçini, Bethoveni böyük insan adlandırırıqsa, görünür, bu sözü demək üçün onların çox böyük yaradıcılığına vurğunluğumuzdan başqa bir səbəb də olur. Belə nümunələr olmasa idi, onda biz “böyük insan” statusunu “böyük işlər” görən şəxslər, daha doğrusu, işğalçılar, sərkərdələr, hakimlər üçün qoruyub saxlayardıq və onların gördüyü “böyük işlər”in özlərinin böyüklüyündən qaynaqlandığını qəbul edərdik. Ancaq belə bir yanaşma da, bizim mülahizələrimizi doğrultmur, bunu səbəbi isə olduqca çoxlu ləyaqətsiz adamların öz çağdaşlarına və sonrakı nəsillərə güclü təsir buraxdığını bildiyimiz üçündür. Hətta uğur qazanmağı da böyüklüyün əlaməti saymaq doğru deyil, çünki əksər böyük insanların uğur qazanmaqdan çox, uğursuzluğa düşdüklərini xatırlamaq bunu sübut edir.

Mahnıda ölümsüzlük qazanan gərək həyatda hökmən ölsün”.

Biz insanın ilkin formalaşma dövründə onunla heyvanlar arasında yaranmış zahiri uçurumu azaldırıq. Əgər heyvanlarda özünü göstərən instinkt onların doğulmasından sonra düşdükləri yeni situasiyaya uyğunlaşmağa kömək edirsə, onlar burada özlərini yeni şəraiti çoxdan bilirmiş kimi aparırlarsa və onda burada yalnız bir izah ola bilər: onlar öz yeni mühitlərinə mənsub olduqları növün indiyədək qazandığı təcrübə ilə gəlir, daha doğrusu, əcdadlarının qazandığı təcrübəni yaddaşlarında anadangəlmə daşıyırlar.

bütün danışıq dillərinin eyni bir simvolikadan yararlanması

Unudulan bilik yaddaşdan silinməyib, o yalnız kənara sıxışdırılıb, onun izləri yaddaşda tam qorunur, ancaq bu bilik ona qarşı yönələn əks məqsədin gücü ilə “dustaq olunaraq gizlədilmiş” və onun azad şəkildə yaddaşa çıxması əngəllənmişdir. Belə biliklər baş verməkdə olan başqa intellektual proseslərlə əlaqəyə girə bilmirlər, çünki qeyri-şüuri formaya keçib şüur üçün əlçatmaz olmuşlar. Bu da ola bilər ki, sıxışdırılmış məlumatın müəyyən bir hissəsi hansısa yolla yaddaş üçün əlçatan olaraq qalsın və münasib vaxtda şüura da gəlib çata bilsin. Lakin bu vəziyyətində də o, yaddaşın bir küncündə təcrid olunaraq saxlanılır və bədənə batmış yad cisim sayağı, yaddaş üçün arzuolunmaz və yad bir məlumat xarakteri daşıyır.